Jesienią 1918 roku monarchia Habsburgów rozpadała się, dając wolność narodom środkowej Europy.

Na początku XX wieku Austro-Węgry zajmowały powierzchnię ponad 676 tysięcy kilometrów kwadratowych, którą zamieszkiwały blisko 52 miliony ludzi. Monarchia składała się od roku 1867 z dwóch, a od 1908 z trzech części. Część pierwszą stanowiły „Królestwa i Kraje w Radzie Królestwa Reprezentowane”, zwane potocznie Krajami Austriackimi lub Przedlitawią, czyli na Zachód od rzeki Litawy. Stolicą Przedlitawii był Wiedeń. Część druga to „Kraje Korony Świętego Stefana”, zwane potocznie Zalitawią, czyli na Wschód od Litawy, ze stolicą w Budapeszcie. W pierwszych latach XX wieku pojawia się trzecia część Imperium Habsburgów, Bośnia i Hercegowina, która oderwana od państwa tureckiego i okupowana przez 30 lat przez wojska austriackie, w roku 1908 otrzymała oficjalnie status kondominium i miała być wspólnie zarządzana przez Austriaków i Węgrów.

Ewenementem na skalę europejską był skład etniczny wiedeńsko-budapesztańskiej monarchii. Mnogość narodów i grup etnicznych zamieszkujących Austro-Węgry była imponująca. Niemcy stanowili zaledwie 24% całej populacji państwa, a Węgrzy około 20 %. Blisko połowę obywateli stanowili Słowianie z czego Czesi 13%, Polacy 10%, Rusini 8%, Chorwaci 5%, Słowacy 4%, Serbowie 3%, Słoweńcy również 3% i w końcu 1% to Bośniacy, czyli ludność pochodzenia słowiańskiego wyznająca islam. Węgry zamieszkiwała duża grupa Rumunów, stanowiących aż 6% całej populacji, a Austrię – szczególnie jej południowo-zachodnią część – mniejszość włoska, stanowiąca 2% obywateli cesarstwa. Duże ośrodki miejskie, jak Wiedeń, Budapeszt, Praga, Kraków czy Lwów były skupiskiem diaspory żydowskiej. Liczba obywateli wyznania mojżeszowego stanowiła aż 4% mieszkańców. Należy także wspomnieć o setkach tysięcy Romów i dziesiątkach tysięcy członków mniejszych grupach etnicznych, jak Friulowie i Ladynowie w południowym Tyrolu i Dolomitach. Sytuacja narodowościowa była więc bardzo skomplikowana i pełna antagonizmów, narastających w obliczu przegranej wojny. Jako że Niemcy i Węgrzy pozostawali w znaczącej mniejszości we własnym imperium, sprawą oczywistą wydawał się rozpad kraju na państwa narodowe.

Cesarz Karol I próbował jeszcze ratować państwo w jego byłych granicach. 16 października 1918 roku w wydanym manifeście zapowiadał radykalne zmiany polityczne wewnątrz monarchii, która miała się stać organizmem związkowym, a poszczególne kraje narodowe miały uzyskać daleko idącą autonomię. Nikt już jednak tego nie brał pod uwagę. Armie austriacko-węgierskie były rozbite, a kraj powoli ogarniały ruchy rewolucyjne, łącznie z ruchem bolszewickim. Idea panslawizmu, czyli wyzwolenia narodów słowiańskich spod germańskiej dominacji, która mocno zakorzeniona była w narodach rozpadającego się imperium, odżyła na nowo. Szczególnie popularna była wśród Czechów, Słowaków i Serbów. Teraz jej XX-wieczna odmiana, tak zwany neoslawizm, zakładał wyzwolenie wszystkich Słowian, jednakże inaczej niż to zakładał panslawizm. Neoslawizm zdecydowanie odrzucał dominację Rosji. Państwo Romanowów nie było już jedyną nadzieją na pokonanie germańskiego żywiołu. Niemcy i Austro-Węgry upadły, a Rosja pogrążona była w wojnie domowej. Słowiańskie narody Europy Środkowej same mogły wybić się na niepodległość. Postulowano więc utworzenie Polsko-Czecho-Słowacji i zjednoczenie wszystkich Słowian na Bałkanach.

Już od 19 października w Cieszynie działała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, założona przez polskich działaczy niepodległościowych – ks. Józefa Londzina, Jana Michejdę i Tadeusza Regera. Zadaniem Rady było przyłączenie Śląska Cieszyńskiego do odradzającej się Polski. 28 października 1918 roku w Pradze proklamowano powstanie Republiki Czechosłowackiej. W tym samym dniu w Krakowie ukonstytuowała się Polska Komisja Likwidacyjna Galicji i Śląska Cieszyńskiego, która odtąd będzie pełnić rolę rządu polskiego na terenach oderwanych od upadającego imperium austro-węgierskiego. Komisja zostanie zniesiona dekretem Naczelnika Państwa Polskiego w grudniu 1918 roku, a tereny podlegające jej jurysdykcji w większości wejdą w skład odrodzonej Polski.

Tymczasem dzień po proklamowaniu niepodległości przez Czechów i Słowaków, w Zagrzebiu ogłoszono, iż Słowianie mieszkający dotąd w państwie austriackim utworzą państwo wspólnie z Królestwem Serbii. Powoływano się tutaj na Deklarację z Korfu z 20 lipca 1917 roku, gdzie przedstawiciele Serbów, Chorwatów i Słoweńców zapowiadali utworzenie jednego państwa. 1 grudnia 1918 roku proklamowano Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, które 11 lat później przyjmie nazwę Królestwa Jugosławii.
Sam sojusz Austriaków i Węgrów również zaczął się rozpadać. Jeszcze w październiku 1918 roku austriaccy posłowie do parlamentu uchwalili powstanie samodzielnego państwa austriackiego, które 12 listopada – dzień po zakończeniu I Wojny Światowej – przekształciło się w Republikę Niemiecko-Austriacką. Jej głównym celem będzie połączenie się z Niemcami. Ku rozczarowaniu Austriaków państwa Ententy nie dopuszczą do tego, nawet po abdykacji cesarza.
Gdy 13 listopada Karol I Habsburg oficjalnie zrzekł się tronu w Budapeszcie, proklamowano powstanie Węgierskiej Republiki Ludowej, którą po 4 miesiącach zastąpiła bolszewicka Węgierska Republika Rad. Jej krwawe rządy przetrwają zaledwie 133 dni, jednakże strach przed rozszerzającą się na cały kontynent „czerwoną zarazą”, wymusi na państwach zachodniej Europy zaakceptowanie proklamowanego w lutym 1920 roku Królestwa Węgier z Miklósem Horthym jako regentem.
Koniec monarchii

Niemieckie pozostałości po Imperium Habsburgów, zwane Republiką Niemieckiej Austrii, zostały upokorzone 10 września 1919 roku, kiedy to zmuszono przedstawicieli tej republiki do podpisania układu pokojowego z państwami Ententy w miejscowości Saint-Germain-en-Laye. Nie dość, że rozwiewał on jakiekolwiek nadzieje na zjednoczenie z państwem niemieckim, to odbierał Austriakom większość terytorium. Czechy, Morawy i Śląsk Opawski wchodziły już w skład państwa czechosłowackiego. Kraina, Styria, Dalmacja oraz Bośnia i Hercegowina stały się częścią Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Południowy Tyrol i Trydent przypadły Królestwu Włoch, a Bukowina – Królestwu Rumunii. Austria traciła także Galicję i Śląsk Cieszyński, jednakże nie podjęto decyzji co do przyszłości tych ziem z powodu sporu polsko-czeskiego o Cieszyn i polsko-ukraińskiego o Galicję Wschodnią.

Dziewięć miesięcy po podpisaniu traktatu z Austrią państwa Ententy sygnowały układ pokojowy z Węgrami w pałacu Grand Trianon w Wersalu. Podobnie jak w przypadku Austrii Węgrom odebrano większość terenów, należących do nich przed Wielką Wojną. Siedmiogród przypadł Rumunii. Słowacja, zwana dotąd Górnymi Węgrami, była już wówczas częścią składową federacyjnej Czechosłowacji, podobnie jak niegdysiejsza węgierska Ruś Zakarpacka. Chorwacja, Baczka i Banat weszły w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Nawet upokorzona Austria otrzymała część ziem należących wcześniej do Węgier. Tak zwany Burgenland – pogranicze austriacko-węgierskie, przypadło jurysdykcji wiedeńskiej. W sumie Węgry utraciły na rzecz sąsiadów 71% swej powierzchni sprzed wojny, a 1/3 Węgrów znalazła się poza granicami swojej ojczyzny.

Czy gdyby nie Wielka Wojna z lat 1914-1918 Austro-Węgry by przetrwały? Należy w to wątpić. Niemcy Hohenzollernów łakomie patrzyły na niemieckie kraje Habsburgów, a nastroje wśród Austriaków w zdecydowanej większości były proniemieckie. Zresztą dali temu wyraz 20 lat po zakończeniu wojny, kiedy to entuzjastycznie witali oddziały Hitlera na ulicach Wiednia, Linzu i Grazu. Ale to już całkiem inna historia…