Skąd pochodzą górale? Inwazja Wołochów zmieniła historię polskich gór

W XIII w. na ziemiach polskich zaczęli się pojawiać Wołosi, osadnicy z Bałkanów, którym udało się ujarzmić Karpaty i wprowadzić tu gospodarkę pasterską

Pod koniec XVI w. na zboczach Złotego Gronia w Beskidzie Śląskim pojawili się osadnicy, którzy założyli wieś nazwaną Istebna. Ten fakt możemy uznać za symboliczny koniec tzw. kolonizacji wołoskiej na ziemiach polskich. To także początek historii polskich pasterzy, którzy przejęli tradycje i system gospodarki właśnie od Wołochów.

Pierwsi osadnicy na tereny dzisiejszej Trójwsi Beskidzkiej, czyli Istebnej, Koniakowa i Jaworzynki, leżącej pod Baranią Górą i Ochodzitą, przybyli z Górnego Śląska. Niemal jednocześnie we wsi pojawili się jednak pasterze wołoscy, którzy dali początek późniejszym przysiółkom - leżącym z dala od wsi osadom. Najprawdopodobniej przybyli oni z terenów Słowacji - na Orawie od XIII w. istniała wieś Istebné, nowi osadnicy przynieśli więc ze sobą nazwę. To właśnie Wołosi zapoczątkowali miejscowe pasterstwo, które na tych terenach szybko okazało się o wiele bardziej dochodowe niż rolnictwo. Kim byli Wołosi i skąd tak dobrze radzili sobie z gospodarką na wysokich terenach górskich?

Niezwykli ludzie gór

W sprawie pochodzenia Wołochów i ich pojawienia się na łuku Karpat do dzisiaj trwają dyskusje historyczne. Jak tłumaczy prof. Ilona Czamańska z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, nie ma jednej obowiązującej w nauce teorii, która mogłaby dzisiaj zostać uznana za pewną. Jedna z hipotez mówi, że Wołosi to wyparta w góry ludność romańska Bałkanów, która po pojawieniu się na terenach nizinnych Słowian przyjęła pasterski tryb życia. Pochodzenie Wołochów budzi spory, a często wykorzystywane było także do prowadzenia polityki historycznej, szczególnie w Rumunii. Stworzona tam teoria, propagowana zwłaszcza przez komunistycznego dyktatora Nicolae Ceauşescu, mówiła nawet, że Wołosi są potomkami starożytnych Daków, którzy zamieszkiwali te tereny setki lat przed naszą erą.

- Wołosi są ludem pasterskim, który funkcjonował na bardzo szerokim terenie. To nie tylko przodkowie dzisiejszych Rumunów, to ludność górska wędrująca przez wieki od Peloponezu aż do północnych Karpat, a nawet dalej, bo przecież mamy ślady osadnictwa wołoskiego także pod Lublinem. Dzisiaj faktycznie Wołochów kojarzy się przede wszystkim z Rumunami i historyczną Wołoszczyzną. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że Rumuni to ta część Wołochów, która wyewoluowała w kierunku państwowości - tłumaczy prof. Czamańska.

Faktycznie, to tereny dzisiejszej Rumunii uznawane są za kolebkę Wołochów, ale część teorii mówi też o tym, że ten górski lud pochodzi z terenów południowych Bałkanów. Wołosi mieli przybyć z terenów dzisiejszej Macedonii i Bułgarii, umocnić się na ziemiach Mołdawii, Wołoszczyzny i Siedmiogrodu i stamtąd skolonizować i zagospodarować niemal cały łuk Karpat. Zresztą sama nazwa Wołoch (Vlach) oparta jest na odmienności i spotkaniu z innym kulturami - w języku germański oznacza „obcego” albo „nieznajomego”.

Co ciekawe, aż do X w. Wołosi praktycznie nie występowali w źródłach pisanych, musieli jednak zamieszkiwać te tereny znacznie wcześniej, bo kiedy dokumenty zaczęły odnotowywać ich istnienie, zamieszkiwali już ogromne połacie terenów na Bałkanach, sięgające aż po Bizancjum. To właśnie Wołosi współtworzyli razem z Bułgarami tzw. drugie cesarstwo bułgarskie i utworzyli kilka niewielkich państw, z których wyewoluowały późniejsza Mołdawia i Wołoszczyzna. Co ciekawe, ich osadnictwo, często bezkonfliktowo, nawarstwiało się z osadnictwem słowiańskim. W pewnym momencie Wołosi, dzięki opanowaniu gospodarki pasterskiej, zaczęli migrować na północ, także poza Bałkany, stali się też cennym nabytkiem dla władców na północy, którzy starali się zagospodarować tereny górskie.

Kolonizacja wołoska

Fala migracji, zwana dzisiaj kolonizacją wołoską, wyszła z terenów południowych Karpat i wzdłuż łańcucha Karpat dotarła aż do Orawy i Moraw, a w konsekwencji także do zachodnio-północnych krańców tych gór, a więc do polskich dzisiaj Beskidów. Początkowo ta swoista wędrówka ludów charakteryzowała się etnicznym charakterem, w późniejszych okresach pierwiastek wołoski znacznie jednak się rozrzedził. Wołosi stopniowo się asymilowali, a do fali migracyjnej dołączali Rusini i Polacy.

Od XII w. wołoscy pasterze zamieszkujący tereny na południe od Dunaju zaczęli przemieszczać się na północ, prawdopodobnie miało to związek z rosnącym zagrożeniem tureckim na ówczesnych Bałkanach. Pierwsza fala wołoskich klanów przemieszczających się po łuku Karpat przeszła z Banatu przez Transylwanię, Maramuresz, ukraińskie Karpaty, aż na Słowację. Już w XIII w. na ziemiach polskich zaczęły się pojawiać nazwy pochodzenia wołoskiego, obecne zresztą do dzisiaj w całych polskich Karpatach, jak choćby Beskid czy Magura. Świadczy to o tym, że już w XIII w. pierwsi wołoscy osadnicy pojawili się na ziemiach polskich, ale najsilniejsza, a przede wszystkim sterowana przez władzę kolonizacja przypadła na wiek XIV.