[EUGENIA WYSZOMIRSKA] Asymetryczna Dama, zapomniana muza i obsesja Witkacego

Gdy Witkacy zobaczył ją na ulicy Warszawy, wbiło go w ziemię. Eugenia Wyszomirska, żona jubilera z Częstochowy, stała się jego obsesją. To jej portretów stworzył najwięcej, bo aż 90.

Przez całe dziesięciolecia nikt o niej nie słyszał - była tajemnicą. Eugenii Wyszomirskiej nie ujmowały oficjalne biografie Stanisława Ignacego Witkiewicza, chociaż wymieniano w nich liczne kobiece nazwiska. Ustalono przecież, że Witkacy, jeden z najbardziej oryginalnych polskich twórców XX w., miał około 80 przyjaciółek. Związki z nimi były burzliwe, często krótkie. Kończył romanse, obrażał się, wysyłał „formularz do zerwania znajomości”. Ale fascynacja Eugenią trwała od chwili jej poznania aż do jego samobójczej śmierci w 1939 r. Żadnej innej kobiety nie malował tak często - z własnej potrzeby, za darmo, pod tym jedynie warunkiem, żeby modelka nie sprzedawała portretów na kaprysy.

Kim była dla Witkacego Eugenia Wyszomirska? W swojej twórczości dzielił kobiety na hetery, mątwy z podtypem kurka wodna, typ zwyczajny, dziewczątka, matrony, mózgowce o aspiracjach politycznych. Miał także pogląd na kobiecą demoniczność i wyróżniał nad-demony profesjonalne, demony wielkie, na przykład żony arystokratów czy finansowych rekinów, demony pospolite, czyli mieszczańskie, te polujące na artystów plus ogólnie demony trzeciej klasy. Prawie wszystkie oplątywały się wokół mężczyzny i zabierały mu wolność.

Eugenia, jeśli już, to przynależała do typu zwyczajnego, z rodowodem pospolitym, mieszczańskim. Bez wykształcenia, z pochodzeniem robotniczym, dzięki urodzie wiąże się z zamożnym jubilerem w Częstochowie. Jej wnuk wspomni, że wciąż robiła błędy w literackiej polszczyźnie, ale cudze poprawianie bardzo ją złościło. Aspirowała do lepszego świata, który nie zachował jej w pamięci. Dla towarzystwa artystycznego czy arystokratycznego była nieistotna, dla Witkacego stała się obsesją.

Malował ją przez sześć lat średnio częściej niż raz na miesiąc. Według szacunków wnuka Marka Wyszomirskiego-Werbarta, który napisał książkę o babce „Chyba nie mogę Pani posądzić o demonizm”, w sumie powstało 90 portretów Eugenii autorstwa Witkacego. Większość z nich zaginęła.

Wróżby na przyszłe życie

Po latach zapomnienia Eugenia ujawnia się jednak światu - okazuje się, że zachowała jeszcze 26 swoich portretów oraz liściki Witkacego. Właśnie około 30 lat po jego śmierci wybucha moda na artystę, nie przemija do dzisiaj. Nieznana kolekcja staje się sensacją.

- Przekazała ją społeczeństwu. W 1979 r. w testamencie ofiarowała swoje zbiory muzeum, które dopiero miało powstać. Ten wspaniały dar był jego podstawą - mówi obecna opiekunka zbioru Natalia Kruszyna z Muzeum Historii Katowic.

Cykl portretów jest wyjątkowy, ale o jego właścicielce tyle wiedziano, że po wojnie zamieszkała w Katowicach. Ma zakład fotograficzny, jej specjalnością są zdjęcia ślubne ze staroświeckim klimatem. W starszej pani trudno jednak zobaczyć muzę Witkacego. Ale porównania z portretami dają jasną odpowiedź - ta sama lekka asymetria twarzy, oczu, ust. Witkacy zawiadamiał ją: „Pałam chęcią rysowania Jej Asymetrji.”

Portrety nie znajdują się w najlepszym stanie. Przeszły wojnę, gorsze koleje losu właścicielki, przeprowadzki. Ale w 1968 r. katowickie Biuro Wystaw Artystycznych po raz pierwszy pokazuje niezwykłą kolekcję.

Modelka budzi zachwyt. Jak to możliwe, że dotąd nikt o niej nie słyszał? Musiała przecież brać udział w życiu Witkacego. Ale jakoś nie fascynowała innych artystów ani kronikarzy imprez towarzyskich lat międzywojennych.

Później także przemilczano jej postać. Gdy Joanna Siedlecka na początku lat 90. XX w. pisze książkę „Mahatma Witkac”, w której szuka śladów dawnych klientek Firmy Portretowej Witkacego, nie wspomina o Eugenii Wyszomirskiej, którą przecież malował najczęściej. Interesują ją: „Tragikomiczne, peerelowskie losy osób mu najbliższych”. Opisywała „starość i nędzę jego demonicznych kobiet, wtedy dam z towarzystwa, gnieżdżących się dziś w kawalerkach z wnukami, sprzedających jego portrety w domach starców. Dopiero teraz rozumiejących jego ostatnią decyzję, dzięki której uniknął upokarzającej końcówki”.

Pisarka Irena Krzywicka opowiadała, że Witkacy namalował ją cztery razy. Dwa portrety były ładne, a dwa zdeformowane, tragiczne, właściwie potworne. Uważała wtedy, że do tych strasznych w ogóle nie jest podobna, co to za pomysł. Ale po wojnie, gdy ukrywała się jako Żydówka, straciła bliskich, przeżyła śmierć syna, w końcu oślepła, już wie, że Witkacy to przewidział. Miał jej zdaniem więcej niż fenomenalną psychologiczną intuicję. Mówiono, że nad głowami swoich modeli rysował tajemnicze smugi, cienie i półcienie, które były wróżbą na ich przyszłe życie. Witkacy tego nie prostował, żeby podtrzymać swój „demonizm”.