Tu są groby czterech tysięcy Żydówek

Ksiądz Zbigniew Koślicki: Mam żal do tych, którzy są głusi. Prosiłem urzędników, ale mur w urzędzie jest wyższy od chińskiego. Chciałem, żeby choć parę groszy nam dołożyli, ale w końcu wszystkie prace sfinansowali nasi parafianie. Przecież nie można było tych niewiast tak zostawić! Zamordowano je bez żadnej winy. Od kiedy w 1969 roku przejąłem tu obowiązki proboszcza, nie przestaję myśleć o tym, co się z tymi kobietami stało.

Ksiądz Koślicki od prawie 10 lat jest na emeryturze. W pokoiku dawnej organistówki w Dźwierznie (gmina Chełmża, powiat toruński) zamieszkał z psem i głową pełną spraw, które zamierza doprowadzić do porządku jeszcze w tym życiu.

- Niesamowity proboszcz - mówi dr Piotr Birecki, historyk sztuki z UMK, który kanonika poznał podczas badań zabytkowego kościoła. - Może chodzić w podartej sutannie, jeździć starym autem, ale potrzebującego wesprze. Na remont kościoła potrafił dać własne oszczędności. A do tego to człowiek o bardzo otwartym umyśle i ciętym dowcipie.

- Jak zapomnieć, gdy człowiek ma w głowie te historie, które się wokół nas wydarzyły? - pyta ksiądz Koślicki. - Zresztą, co ci, chłopie, będę gadał. Zaprowadzę cię do Góreckich, oni powiedzą, co widzieli.
Lech Górecki stare kości wspiera laską, ale pamięci nie musi niczym wspomagać. W głowie ma wryte daty i godziny. Obrazy z dalekiej przeszłości odtwarza, jakby je przed chwilą oglądał.

- Był rok 1942. Miałem wtedy jedenaście lat. Poszliśmy do szkoły z Niemcami do Zelgna. Smary dostawałem prawie co dzień za polską mowę. Latem zwalniali dzieci na majątek do roboty. Bieda była straszna. Na pole dostawałem od mamy kawałek chleba z cukrem polany wodą, żeby cukier nie spadł. No i właśnie pracując w polu widywaliśmy te Żydówki przywiezione ze Stutthofu (w obozie koncentracyjnym Stutthof pod Gdańskiem podczas drugiej wojny światowej więziono około 50 tys. Żydów z niemal wszystkich państw Europy - przyp. red.).

Żydówki spały Szerokopasie i w stodole w Bocieniu.

- Zbieranina to była wielka: kobiety z Węgier, Bułgarii, Rumunii, Łotwy - opowiada Górecki. - Wachmanami, którzy je nadzorowali, byli Ukraińcy. Żydówki kopały rowy przeciwpancerne. Na plecach miały wymalowane rzymskie X, albo gwiazdy (w razie ucieczki esesmanom łatwiej było celować - red.). Aż się łzy człowiekowi cisną do oczu, kiedy sobie o nich pomyśli. W Bocieniu kuzynka widziała, jak wachman żywcem spalił w maszynie parowej dzieciaka, którego urodziła Żydówka.

Góreckiemu głos się zawiesza: Pamiętam jak szły Żydówki po kostki w błocie, wiele szło boso. Pokazywały, że żołądek boli. Wszystko, co dostawały od Niemców, to była woda, odpady, zgniła brukiew i głąby kapusty. Cibulku! Cibulku! - krzyczały. Polecieliśmy po cebulę i rzuciliśmy kobietom. Wachman mógł zabić za to dożywianie.

Bernard Bogun pracował w owczarni, do której na roboty przychodziły Żydówki z Bocienia: Pasąc owce na łące, widziałem jak trzech wachmanów prowadziło w szeregu po cztery kobiety. Jedna więźniarka utknęła w błocie, nie mogła się z niego wydostać. Wachman, co szedł na końcu, zatrzymał kolumnę. Podszedł do więźniarki, wyciągnął z kieszeni cienką linkę z pętlą i zarzucił jej na szyję. Podciągnął więźniarkę z błota do siebie i okładał kijem. Na leżącą kobietę wszedł nogami obutymi w buty wojskowe i deptał ją. Potem na jego rozkaz dwie Żydówki podniosły tę kobietę. Ale nie dały rady jej prowadzić. Wtedy strażnik dobił ją.

- Gadali o tych Żydówkach wszyscy - wspomina ksiądz Koślicki. - Ale jak w latach siedemdziesiątych ogłosiłem z ambony, żeby ci, którzy pamiętają, przyszli opowiedzieć - nikt nie przyszedł. Jeździłem nawet z sędzią, który prowadził śledztwo w sprawie zbrodni, po domach. Na próżno, ludzie bali się występować jako świadkowie.

Ksiądz nie mógł znieść, że po masowej mogile jeżdżą pegeerowskie traktory. Wystąpił do władz, by ogromny grób włączyć w obszar cmentarza. Dostał zgodę. Przydzielili mu półtorej tony cementu na zbudowanie ogrodzenia.

Według Boguna mogiła miała około 100 metrów długości. Aby upamiętnić to miejsce, ksiądz Koślicki obsadził cały pas świerkami.

- Ludzie się zaangażowali. Wyrwali krzaki, uporządkowali teren, no i z własnych pieniędzy zapłacili za ogrodzenie, a po latach, gdy trzeba je było wymienić, znowu zapłacili z własnej kieszeni, bo nikt nas nie wspomógł - wspomina ksiądz Koślicki i dodaje: - Kiedyś przyjechała tu zagraniczna turystka. Obejrzała cmentarz i pojechała. Jakiś czas później przyszło podziękowanie od Światowej Organizacji Żydów za troskę o cmentarz. Odpisałem, że bardzo dziękuję, ale proszę o jakieś wsparcie finansowe, żeby lepiej ten grób upamiętnić. Nikt się nie odezwał.

- Dźwierzno było wyjątkiem - przyznaje dr Danuta Drywa z Muzeum Stutthof. - Gdzie indziej zaczęto bliżej interesować się męczeństwem żydowskich kobiet dopiero w latach dziewięćdziesiątych. W Dźwierznie ludzie dwadzieścia lat wcześniej wykupili cegiełki, by mogiłę upamiętnić.

- Dlaczego gdzie indziej się o tym nie mówiło? Skąd ten brak pamięci? - zastanawia się Sebastian Bartkowski z Unisławskiego Towarzystwa Historycznego. - Prawdopodobnie stąd, że ta zbrodnia rozegrała się na uboczu. Ani zbrodniarze, ani ofiary, nie pochodziły z naszych terenów. Kobiety przywieziono tu z Węgier, Rumunii, Bułgarii, Łotwy. Sam dowiedziałem się o tej zbrodni bardzo późno. Byłem historykiem, a nie wiedziałem, że w najbliższych okolicach są groby ponad czterech tysięcy Żydówek.

Bartkowski szybko nadrobił zaległości. Z jego inicjatywy powstał projekt "Bocień - oblicza nazistowskiego okrucieństwa", finansowany przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności.

- Miałem okazję przejrzeć w Jerozolimie akta z relacjami kobiet, które przeżyły - mówi Barakowski. - Zdumiewające było to, że większość oprawców pozostała bezkarna. W aktach jest nawet zdjęcie jednego z esesmanów, Johanna Meyera, starszego pana po wojnie mieszkającego w Niemczech. Wielu Polaków starało się pomóc tym kobietom, tak jak mogli, dostarczając żywność, ale były też przypadki wyrywania złotych zębów ze zwłok.

Zdaniem księdza Koślickiego, niezbędne są prace ekshumacyjne: - Nie wiemy dokładnie, ile osób pochowano w Dźwierznie. Owszem, robiono kiedyś odwierty, ale one tylko potwierdzają istnienie grobu.

Doktor Danuta Drywa przyznaje, że groby Żydówek zamęczonych podczas robót na terenie Kujawsko-Pomorskiego nie zostały odpowiednio zbadane: - Zwykle pretekstem do prac ekshumacyjnych są wnioski potomków, ale tu prawie wszyscy potomkowie też zostali zamordowani. Nie ma kto się upomnieć.

- Nie spodziewam się, że przy ciałach znajdziemy jakieś przedmioty, które umożliwiłyby identyfikację, ale przynajmniej będziemy wiedzieli, ile kobiet tam pochowano. Jeśli nadal będziemy zwlekać, nie będzie czego badać - apeluje doktor Piotr Birecki.

Z księdzem Koślickim spacerujemy po cmentarzu. Wokół tylko pola, lodowaty wiatr smaga człowieka z wszystkich stron. Taki sam wiatr w czasie wojny dziesiątkował kobiety przywiezione ze Stutthofu.

- Czuje pan, jaka miękka ta ziemia? Ma się wrażenie, jakby się człowiek zapadał. Tu właśnie są groby - zamyśla się kanonik. - Dostałem medal od marszałka, ale chyba im go odeślę. Niepotrzebny mi, jeśli nikt się tym grobem nie interesuje. Za własne pieniądze zrobiliśmy ogrodzenie. Ale o tych kobietach do końca życia będę myślał. Dla mnie mniejsze znaczenie ma to, że były Żydówkami. To były matki, żony i córki. Zawsze gdy wspominam moją matkę, myślę o nich.

Adam Wilma