Po 1955 roku, kiedy z tematu pokojowego wykorzystania energii jądrowej zdjęto klauzulę tajności, Związek Radziecki mógł zaoferować krajom socjalistycznym sprzedaż reaktorów doświadczalnych.
Radzieckie rachunki
Wartość kontraktu, jaką strona radziecka przedstawiła zainteresowanym krajom wynosiła 15 milionów dolarów.
Jego wysokość wzbudziła jednak wątpliwości Instytutu Badań Jądrowych. Analiza Instytutu - mająca za podstawę porównanie kosztów zachodnich urządzeń podobnej klasy - wykazała, iż kwota ta jest poważnie zawyżona.
W wyniku podjętych negocjacji ostateczną wartość transakcji udało się prawie trzykrotnie obniżyć i ustalić na niewiele ponad pięć milionów dolarów za gotowy reaktor.
Budowa reaktora rozpoczęła się wiosną 1956 roku. W maju 1958 roku reaktor osiągnął stan krytyczny, jego uruchomienie i przekazanie do eksploatacji nastąpiło 14 czerwca. Podobne reaktory powstały w tym czasie także w instytutach w Leningradzie, Obnińsku, Ałma-Acie, Taszkencie i Budapeszcie.
Pomagała medycynie, przemysłowi i nauce
Reaktor EWA rocznie pracował około 3500 godzin. Nigdy nie uległ awarii, nie było także żadnego skażenia terenu.
Reaktor był wykorzystywany przede wszystkim do produkcji izotopów promieniotwórczych. Izotopy wytwarzane w reaktorze EWA, podobnie jak obecnie w reaktorze Maria, stosowane były w medycynie, przemyśle i innych dziedzinach nauki - do leczenia nowotworów, prześwietlania spawów, odlewów, kontroli grubości blach walcowanych.
Badania i prace przeprowadzane na reaktorze EWA umożliwiły rozwój fizyki reaktorowej, inżynierii reaktorowej czy elektroniki jądrowej.
Podczas eksploatacji reaktora przeprowadzano próby wykorzystania wody chłodzącej z drugiego obiegu do upraw szklarniowych w pobliżu budynku reaktora. Reaktor nie był jednak nigdy wykorzystywany w celach gospodarczych.
Eksperymentalna wodno-atomowa konstrukcja
Reaktor EWA (akronim słów Eksperymentalny Wodny Atomowy) był reaktorem lekkowodnym o mocy cieplnej 2 MW o konstrukcji zbiornikowej. Woda destylowana spełniała w nim funkcje moderatora i chłodziwa.
Rdzeń reaktora, o objętości około 0,1 metra sześciennego umieszczony był w aluminiowym zbiorniku, wypełnionym wodą chłodzącą. W rdzeniu, przy pełnym załadunku, umieszczone było około 800 prętów paliwowych, zgrupowanych w 52 kasety paliwowe. Pręty paliwowe miały długość 50 cm, w kasecie tworzyły siatkę kwadratową o skoku 17,5 milimetrów.
Kasety wstawiane były do aluminiowego separatora, umożliwiającego przepływ chłodziwa i utrzymanie stałej odległości między kasetami. W rdzeniu znajdowało się także 9 prętów regulacyjnych i awaryjnych. Rdzeń otaczało 8 pionowych kanałów stosowanych do produkcji izotopów promieniotwórczych.
Zastosowane paliwo typu EK-10 miało postać dyspersji uranu w magnezie, otoczone było koszulką aluminiową. Przy pełnym załadunku, w reaktorze znajdowało się 65 kg uranu, w tym 6,5 kg izotopu 235U. Minimalna masa krytyczna wynosiła 3,2 kg 235U, co odpowiadało załadowaniu 25 kaset paliwowych.
90 stopni Celsjusza nie stwarza zagrożenia
Chłodzenie reaktora, zapobiegające wrzeniu wody i uszkodzeniu prętów paliwowych, zapewniała woda przepływająca przez jego rdzeń. Woda ogrzana w rdzeniu do temperatury około 35°C, krążąca w obiegu pierwotnym chłodzenia, kierowana była na rurowe wymienniki ciepła. Podczas pracy reaktora, temperatura powierzchni prętów paliwowych osiągała około 90 stopni Celsjusza, był to poziom niestwarzający zagrożenia uszkodzenia aluminiowych koszulek prętów.
W osłonie reaktora umieszczone było 9 poziomych kanałów eksperymentalnych, rozchodzących się promieniście od rdzenia reaktora. Umożliwiały one kontrolowane wyprowadzenie strumieni neutronów i promieniowania gamma do celów doświadczalnych.
W latach 1964 i 1967 przeprowadzono modernizacje reaktora - m.in. wprowadzono paliwo wzbogacone do 36% - zestawy paliwowe typu WWR-SM, dodano reflektor berylowy. Uzyskano wzrost mocy do poziomów 4 MW w roku 1964 a następnie w roku 1967 początkowo do 8 MW, później do 10 MW.
Za zasługi trafiła na banknot
24 lutego 1995 roku reaktor wyłączono, ze względu na zużycie poszczególnych elementów i materiałów. Proces likwidacji rozpoczęto w 1997 roku. Do 2002 roku usunięto paliwo jądrowe i substancje wysokoaktywne oraz zdemontowano reaktor. Planowane jest wykorzystanie korpusu reaktora jako suchego przechowalnika wypalonego paliwa.
Paliwo z reaktora, po zamknięciu w szczelnych pojemnikach wypełnionych helem, przechowywane jest w mokrych przechowalnikach na terenie Instytutu. Jego część, wraz z paliwem z reaktora Maria (łącznie 450 kg wysoko wzbogaconego wypalonego paliwa), została w latach 2009-2010 wywieziona w pięciu transportach do Rosji.
Ewa swoją służbą zasłużyła sobie nawet na uwiecznienie jej wizerunku na banknocie. Trafiła na rewers banknotu 20 000 zł, który "dzieliła" z Marią Skłodowskiej-Curie.
Oprac. na podstawie artykułu z Wikipedii, autorstwa, udost. na licencji CC-BY-SA 3.0
