Październik 1956. Chruszczow bardziej skuteczny niż czołgi

Czy w Polsce miała miejsce interwencja wojsk radzieckich? Tak, tylko nie przeprowadzono jej z zewnątrz. Nie było takiej potrzeby, bowiem na terenie Polski stacjonowała wystarczająca ilość wojsk ZSRR, by spacyfikować ją - jak groził Chruszczow - w ciągu dwóch dni.

Najbardziej dramatyczne wydarzenia w czasie tzw. odwilży gomułkowskiej rozegrały się w nocy z 18 na 19 października. To wtedy oddziały Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej opuściły swoje garnizony na Dolnym Śląsku i Pomorzu i rozpoczęły marsz w kierunku Warszawy. Kolumny piechoty zmotoryzowanej i czołgów Ludowego Wojska Polskiego z jednostek m.in. w Legionowie, Kazuniu i Modlinie, dowodzone przez oficerów radzieckich, podporządkowały się ściśle i natychmiast poleceniu ministra obrony Konstantego Rokossowskiego, który zamierzał wesprzeć oddziały Północnej Grupy Wojsk oddziałami polskimi.

Wśród wyższych dowódców Wojska Polskiego dokonał się rozłam: dowódca wojsk obrony wewnętrznej gen. Wacław Komar oraz gen. Włodzimierz Muś, dowódca Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, postawili jednostki KBW w stan pogotowia, zarządzili obsadzenie strategicznych obiektów i patrolowanie ulic. W zakładach pracy, m.in. na warszawskim Żeraniu, zaczęły powstawać grupy samoobrony, a KBW wydał im broń, by bronili stolicy.

Jak pisze Zbigniew M. Kowalewski: już wcześniej „mnożyły się niepokojące wydarzenia. Na lotnisku wojskowym pod Kielcami wylądowała grupa wyższych oficerów radzieckich, a następnie zamieszkała w jednym z warszawskich hoteli wojskowych. Wyglądało na to, że Armia Radziecka instaluje w Polsce sztab, bo szykuje się do interwencji wojskowej. 18 października Ochab dowiedział się, że radziecki dowódca Warszawskiego Okręgu Wojskowego gen. Franciszek Andrijewski prowadzi w Cytadeli odprawę, na której przygotowuje się plan przewrotu i aresztowań”.

Jeden ze statystów tamtych wydarzeń, gen. Komar, wspominał:

„Świadectw lub przynajmniej oznak wewnętrznych było więcej. Niektóre z nich to (kolejno): zerwanie łączności między kierownictwem MON i Sztabem Generalnym WP a dowództwem Wojsk Wewnętrznych, usunięcie KBW z obiektów podległych Rokossowskiemu, nagłe - na rozkaz dowódcy Okręgu Warszawskiego - zwołanie licznej grupy oficerów pod bronią w Cytadeli, obsadzenie budynków MON na ul. Klonowej, postawienie w stan alarmu Szkoły Łączności w Zegrzu itp.”.

Tamtej nocy szczególnie niepokojąco sytuacja wyglądała w Łodzi. Tamtejsi towarzysze alarmowali Warszawę, że wojska radzieckie podeszły pod miasto i szykują się do jego zajęcia. Generał Komar wydał dowódcy pułku KBW w Łodzi rozkaz, że ma uniemożliwić jednostkom radzieckim wejście do miasta, a gdyby weszły, stawić im opór razem z robotnikami. „Te jednostki - w przypadku podjęcia próby wkroczenia do miasta - napotkałyby opór brygady KBW, o czym - nie bez naszego udziału - dowiedzieli się towarzysze z delegacji radzieckiej” - wspominał. Sowieci ruszyli spod Łodzi, omijając miasto, w kierunku Łowicza.

- Jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, że w październiku 1956 r. na Warszawę maszerowały dwie kolumny wojsk pancernych i zmotoryzowanych, to można dojść do wniosku, że interwencja sowiecka już, de facto, trwała. W każdym momencie mogło dojść do jakiegoś incydentu między sowieckimi żołnierzami a ludźmi, którzy się gromadzili po drodze. Polska była wtedy w stanie wrzenia, w większych i średnich miastach odbywały się wiece, mityngi z poparciem dla Gomułki i protestujące wobec interwencji ZSRS. Byliśmy naprawdę o krok od wybuchu powstania, od krwawych wydarzeń - dowodzi prof. Paweł Machcewicz.

Ostatecznie do zajęcia Warszawy nie doszło. Najpierw marsz zatrzymały jednostki polskie, potem, nad ranem, radzieckie. Miejscem koncentracji była Łęczyca. W Moskwie zdecydowano o wstrzymaniu operacji do czasu, jak mówiły rozkazy, „politycznych rozstrzygnięć w Polsce”.

19 października o godz. 11, w gorącej sytuacji spowodowanej ruchami wojsk radzieckich, rozpoczęło się w Warszawie VIII Plenum partii. Zgodnie z wcześniejszymi założeniami miało ustanowić nowe biuro polityczne i wybrać Konstantego Rokossowskiego na marszałka Polski i ZSRR. Nim towarzysze rozpoczęli obrady, miały miejsce inne wydarzenia znacznie większego kalibru. Oto o 7 rano, nieoczekiwanie i bez zaproszenia, przyleciała do Warszawy radziecka delegacja z Nikitą Chruszczowem na czele. „Etot nomier nie projdiot!” („Ten numer nie przejdzie!”) - krzyczał Chruszczow tuż po wyjściu z samolotu do witającego go I sekretarza KC PZPR Edwarda Ochaba.

Równie zaskoczeni co szefowie partii byli wojskowi. „Zaproponowałem wówczas - relacjonował w 1989 r. gen. Włodzimierz Muś - żeby z Góry Kalwarii podciągnąć naszą brygadę na Służewiec. Ówczesny minister MSW Władysław Wicha jednak uważał, że może zostać to źle przyjęte. Pozwolono mi w końcu sprowadzić batalion pancerny z Piaseczna (całkowicie wyposażony w sprzęt amerykański), a z Góry Kalwarii do Piaseczna tylko jeden batalion piechoty. Wszystko po to, by być bliżej Warszawy”.

Oprócz Nikity Chruszczowa do stolicy przylecieli też politycy kojarzeni ze Stalinem: minister spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow i wicepremier Łazar Kaganowicz.

Rozmowy z delegacją radziecką w Belwederze były bardzo burzliwe. Chruszczow oskarżał polskie kierownictwo partyjne o to, że przeprowadza zmiany bez konsultacji z Moskwą, a Gomułce zarzucał, że chce doprowadzić do demontażu wpływów radzieckich w Polsce, przez co stwarza zagrożenie dla całego bloku socjalistycznego

- mówi prof. Paweł Machcewicz.

Dramatyzm tych rozmów trudno sobie dziś wyobrazić. Radzieckie czołgi stały w gotowości około 100 km od Warszawy i w każdej chwili mogło dojść do zbrojnej interwencji. Do Zatoki Puckiej koło Gdańska demonstracyjnie wpłynęła eskadra sowieckich okrętów wojennych.

Wściekły Chruszczow oskarżał polskie kierownictwo partyjne o to, że przeprowadza zmiany bez konsultacji z Moskwą, a Gomułce wręcz zarzucał, że chce doprowadzić do demontażu wpływów radzieckich w Polsce, przez co stwarza zagrożenie dla całego bloku socjalistycznego. „Jesteśmy zdecydowani na brutalną interwencję w wasze sprawy i nie dopuścimy do realizacji waszych zamiarów”.

Gdy Gomułka zapytał go wprost, czy przyjechał aresztować przywódców PZPR, Chruszczow oświadczył, że tego nie powiedział i takich zamiarów nie ma, lecz że KPZR jest zdecydowana na „interwencję w obronie interesów Związku Radzieckiego”.

Jak pisze o tamtych chwilach prof. Antoni Dudek, w niespełna trzy godziny po rozpoczęciu rozmów w Belwederze Ochab opuścił salę obrad i udał się do gmachu Komitetu Centralnego, gdzie otworzył obrady VIII Plenum KC PZPR. Po odczytaniu porządku dziennego zaproponował, aby dokooptować do składu KC Gomułkę oraz jego współpracowników: Zenona Kliszkę, Ignacego Logę-Sowińskiego i Mariana Spychalskiego. Po jednogłośnym przyjęciu tego wniosku Ochab przedstawił propozycję odroczenia obrad do godzin wieczornych 19 października w związku z przyjazdem delegacji KPZR. Wieczorem o godz. 18 I sekretarz KC PZPR oświadczył, że rozmowy nadal trwają i złożył propozycję, aby obrady plenum przełożyć na dzień następny.

„Pogłoski o ruchu wojsk radzieckich potęgowały nastroje podniecenia i sprzyjały powstawaniu plotek. Szczególnie bulwersująca była szeroko powtarzana informacja o przygotowywaniu przez tzw. grupę natolińską (skupiającą najbardziej dogmatyczną część kierownictwa PZPR) krwawego zamachu stanu, połączonego z radziecką interwencją wojskową. W odpisach krążyły nawet listy proskrypcyjne zawierające nazwiska osób przeznaczonych do aresztowania”

- pisze Dudek.

„Moje nazwisko było tam na pierwszym miejscu”

- opowiadał po latach Edward Ochab.

W czasie, gdy w Belwederze Gomułka spierał się z Chruszczowem, przez Warszawę przetaczała się fala wieców i wielogodzinnych zebrań, które następnie rozlały się na całą Polskę. W wielu miejscowościach pokojowym wiecom towarzyszyły demonstracje, w trakcie których atakowano m.in. różne radzieckie obiekty.

Na wznowionych po odlocie udobruchanych Rosjan obradach VIII Plenum Rokossowski i popierający go natolińczycy znaleźli się w wyraźnej mniejszości.

W trakcie kolejnych dwóch dni obrad próbowali oni jeszcze ataków na swoich adwersarzy z tzw. grupy puławskiej, ale nie mogło to już odwrócić ich przegranej, która najlepiej uwidoczniła się w wynikach wyborów do Biura Politycznego. „W tajnych wyborach zgłoszony demonstracyjnie przez natolińczyków Konstanty Rokossowski uzyskał zaledwie 23 głosy (na 75 oddanych) i nie znalazł się w Biurze Politycznym. Zasiedli w nim natomiast ludzie Gomułki oraz osoby związane z liberalną grupą puławską. Po wyborze Biura i Sekretariatu członkowie KC wybrali jednomyślnie, drogą jawnego głosowania, I sekretarza KC PZPR, którym został Władysław Gomułka” - pisze Dudek.

Sytuacja wydawała się opanowane. Emocje na ulicach Warszawy opadły, a wojska częściowo wróciły do koszar. 23 października Gomułka odbył rozmowę telefoniczną z Chruszczowem, prosząc go o cofnięcie do baz stojących wciąż na drogach do Warszawy wojsk radzieckich. 24 października I sekretarz wygłosił legendarne przemówienie na wiecu na placu Defilad. Potępił stalinizm i zapowiedział reformy mające na celu demokratyzację ustroju. Mocno brzmiały pod monumentalnym gmaszyskiem słowa Gomułki: „Uzyskaliśmy od towarzysza Chruszczowa zapewnienie, że wojska radzieckie na terenie Polski w ciągu dwóch dni wrócą do swych miejsc stacjonowania, w których przebywają na podstawie układów międzynarodowych, w ramach paktu warszawskiego. Wiąże się to ściśle z obecnością wojsk radzieckich w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Dopóki istnieją bazy paktu atlantyckiego w Niemczech zachodnich, dopóki zbroi się tam nowy Wehrmacht i podszczuwa szowinizm i rewizjonizm przeciwko naszym granicom - obecność Armii Radzieckiej w Niemczech jest zgodna z naszą najwyższą racją stanu. Jest ona także zgodna z interesem mas pracujących w NRD, przeciwko którym również wymierzone są zbrojenia i pogróżki militarystycznych i odwetowych kół Niemiec zachodnich”.

„Wydaje się - pisze prof. Jerzy Eisler - że Gomułka, gdy na plac przed PKiN przyszło kilkaset tysięcy ludzi [...], gdy z tysięcy gardeł rozległo się podniosłe »Jeszcze Polska nie zginęła«, a potem spontaniczne »Sto lat« na jego cześć, gdy z bliska zobaczył siłę tłumu, który był mu życzliwy i przyjazny, ale przecież nie musiał być taki w nieskończoność, po prostu, po ludzku, się przestraszył. Obawiał się poza tym, że wydarzenia wymykają mu się spod kontroli. Może właśnie dlatego ludziom, zebranym, by cieszyć się z odniesionego zwycięstwa, oświadczył: »Dość wiecowania, dość manifestacji. Czas przejść do codziennej pracy«”.

Bezpośrednio po tych wydarzeniach z Polski wyjechali Konstanty Rokossowski oraz wielu innych oficerów radzieckich służących w Siłach Zbrojnych PRL. Kryzys polsko-rosyjski wydawał się ostatecznie zażegnany.

Dlaczego Rosjanie zatrzymali czołgi prące na Warszawę? Dlaczego poszli na ustępstwa i pozwolili Gomułce na tak szerokie reformy? Trudno przypuszczać, że powstrzymały ich polska armia i buńczuczne pokrzykiwania uzbrojonych robotników.

Gdy w dniach 16-18 listopada 1956 r. odbywały się w Moskwie rozmowy polsko-radzieckie, ponownie okazali ostentacyjną łaskawość. Umorzono wówczas zadłużenie Polski według stanu z 1 listopada, postanowiono o repatriacji 30 tys. Polaków z ZSRR oraz uzgodniono status wojsk radzieckich w Polsce. Przecież w tym samym czasie Rosjanie przeprowadzili krwawą pacyfikację zbuntowanych Węgier.

W jej efekcie zginęło 2,5 tys. osób, głównie w czasie walk w Budapeszcie, ponad 20 tys. aresztowano lub internowano, a około 200 tys. osób uciekło z kraju do Austrii i Jugosławii. Straty materialne wyniosły 220 mln forintów, co stanowiło około 25 proc. rocznego dochodu narodowego Węgier.

Według prof. Antoniego Dudka odpowiedzi na pytanie o nadzwyczajną łagodność Kremla wobec Warszawy trzeba szukać w Pekinie. „Trudno stwierdzić, co ostatecznie skłoniło przywódców KPZR do wstrzymania interwencji. Wydaje się jednak, że obok obaw przed wysokimi kosztami operacji wojskowej, jakie spowodowałby nieuchronny opór zbrojny społeczeństwa popieranego przez przynajmniej część Wojska Polskiego, decydujący wpływ miał negatywny stosunek kierownictwa Komunistycznej Partii Chin do radzieckiej interwencji w Polsce. Mao Zedong powiadomiony - podobnie jak przywódcy komunistyczni z Pragi i Berlina - o zamiarze radzieckiej interwencji zbrojnej nad Wisłą wykorzystał polski kryzys do zamanifestowania przed Moskwą mocarstwowej pozycji Chin, co zresztą zwiastowało późniejsze konflikty między obydwu komunistycznymi potęgami”.

Wtóruje mu Antoni Zambrowski:

„Reperkusje międzynarodowe takiego konfliktu byłyby nie do przewidzenia. Po stronie Polaków opowiedziały się dwa niezależne od Moskwy kraje komunistyczne, z którymi Nikita Chruszczow musiał się liczyć: Chińska Republika Ludowa oraz Jugosławia z jej prezydentem marszałkiem Josipem Brozem-Titem. W tych warunkach przywódcy sowieccy woleli przyjąć do wiadomości wyjaśnienia polskich komunistów, że PZPR nie zamierza podważać sojuszu z ZSRR i innymi krajami obozu sowieckiego. Odwołali oni marsz swoich wojsk na Warszawę”.

Tezę o tym, że w 1956 r. od krwawej jatki uratowali nas Chińczycy, potwierdza również ówczesny ambasador PRL w Pekinie Stanisław Kiryluk. „Towarzysze radzieccy - relacjonował - zwrócili się do kierownictwa KPCh o aprobatę użycia siły. Mao stwierdził, że Komunistyczna Partia Chin kategorycznie sprzeciwiła się zamierzeniom radzieckim, a pragnąc bezpośrednio przedstawić stanowisko chińskie, wysłano natychmiast delegację z Liu Shaoqi do Moskwy”.

Czy polski Październik zawdzięczamy ostatecznie chińskim komunistom?

Mariusz Grabowski