Marian Langiewicz, jeden z dyktatorów powstania, pisał w odezwie do Polaków:
Strasznymi gwałtami i uciskiem rządu moskiewskiego wywołaną walkę rozpoczęli w imię Boże najgorętsi synowie Polski z odwiecznym wrogiem wolności i oświaty, z najazdem moskiewskim ciemiężącym nasz naród, a rozpoczęli ją, aby wywalczyć wolność i niepodległość Ojczyzny
.
Pragnienie wolności
Społeczeństwo polskie nigdy nie wyrzekło się marzeń do wolnej i suwerennej ojczyzny. Czy istniały sprzyjające okoliczności do przeprowadzenia ogólnonarodowej irredenty? Rosja przegrała wojnę krymską. Zmarł car Mikołaj I, realizujący daleko idącą rusyfikację, a jego następca Aleksander II inicjował potrzebne reformy polityczne oraz społeczno-gospodarcze. Napięta była sytuacja w Europie. Zaborcy obawiali się wybuchu kolejnego konfliktu zbrojnego. Problemem dla wielu państw stała sprawa, wybijających się na niepodległość, Włoch.
Także zmiany, które następowały w rosyjskim imperium oraz na całym kontynencie europejskim, nie pozostały bez wpływu na sytuację w podległym Rosji, Królestwie Polskim. Dzięki rozwijającemu się życiu studenckiemu zawiązywały się pierwsze organizacje spiskowe. Znacząco ożywiło się życie polityczne oraz społeczne. To wszystko spowodowało, że ruszyła cała machina, której zdaniem historyków nie dało się już w żaden sposób zatrzymać.
Na wszystkie wydarzenia żywo reagowało polskie społeczeństwo. Okres poprzedzający wybuch powstania to przede wszystkim organizacja masowych manifestacji patriotyczno-religijnych. Wszystko zaczęło się od Warszawy, a wiosną 1961 roku włączyła się prowincja. Wielkie ożywienie polityczne było spowodowane wyraźnym kryzysem, który dotknął potężne imperium rosyjskie.
Z trudności sytuacji zdawała sobie sprawę część wysokich rangą rosyjskich urzędników i przedstawicieli wojska, którzy nie potrafili załagodzić sytuacji. Namiestnik Królestwa Polskiego książę Michaił Gorczakow, którego jak twierdził historyk powstania styczniowego Stefan Kieniewicz, „manifestacje patriotyczne […] przyprawiły o apopleksję (wylew krwi do mózgu) i przedwczesną śmierć”.
Do największej z manifestacji na ziemiach polskich doszło na Świętym Krzyżu, który stanowił centrum religijne nie tylko regionu świętokrzyskiego, ale i całej Polski. 14 września 1861 roku do podkieleckiego klasztoru przybyło około 30 tysięcy osób. Do większych wystąpień doszło ponadto w dwóch miastach – Kielcach oraz Jędrzejowie.
Manifestacjom patriotyczno-religijnym towarzyszyły wystąpienia piętnujące nieprawidłowości oraz nadużycia przedstawicieli rosyjskiej administracji w Królestwie Polskim.
W wielu miasteczkach Królestwa Polskiego ludność przepędzała miejscowych urzędników i burmistrzów oskarżonych o łapownictwo i inne nadużycia. […] Chłopi w Królestwie […] masowo zaprzestawali odrabiania pańszczyzny. […] Konflikt pomiędzy chłopami a właścicielami ziemskimi i władzą carską był ważnym wydarzeniem z punktu widzenia stronników powstania
– pisał Kieniewicz.
Uspokoić sytuacji nie potrafili urzędnicy oraz wojskowi rosyjscy, którzy swoimi nieprzemyślanymi decyzjami zaogniali nastroje w polskim społeczeństwie. 14 października 1861 roku wprowadzono stan wojenny. Odtąd wszelkie nieprawomyślne, według oceny władz rosyjskich, wystąpienia podlegać miały kompetencji sądów wojskowych. Zapowiedziana na styczeń 1863 roku branka do rosyjskiego wojska jedynie przyspieszyła decyzję o wybuchu powstania.
22 stycznia na ziemi świętokrzyskiej
Góry Świętokrzyskie stanowiły ważne miejsce walk partyzanckich. Jak przebiegała noc styczniowa w naszym regionie? Walki rozpoczęto jedynie w Bodzentynie. Stanowiło to zupełne zaskoczenie dla strony rosyjskiej. Nie doszło jednak do planowanego ataku na Kielce.
Punktem zbornym przed atakiem na najważniejsze miasto regionu stała się Karczówka. Spiskowcy zostali jednak zaskoczeni przez naczelnika wojennego powiatu kieleckiego pułkownika Ksawerego Onufrego Czengierego. Przejeżdżając przed południem 22 stycznia 1863 roku przez Suchedniów i widząc „powstańczą euforię”, zdecydował się na rozstawienie wojska z artylerią na kieleckim rynku oraz przy wyjazdach z miasta w kierunku Krakowa, Warszawy oraz Piotrkowa Trybunalskiego. Czengiery obawiał się bowiem ataku na Kielce przede wszystkim ze strony Wąchocka, gdzie znajdował się obóz Mariana Langiewicza. Powstańcy uzbrojeni jedynie w kije oraz kosy nie byli przygotowani na walkę z dobrze uzbrojoną i regularną armią rosyjską.
Inaczej miała się sprawa z Jędrzejowem, który zajęto bez walki, bowiem stacjonujące tam wojska, podobnie jak jednostki z Chęcin oraz Wodzisławia, zostały oddelegowane do ochrony najważniejszego miasta regionu – Kielc.
Społeczeństwo ziemi świętokrzyskiej poparło powstanie. W walkę zaangażowali się mieszczanie, robotnicy i chłopi, którzy niejednokrotnie udzielali schronienia partyzantom. Za styczniowym zrywem opowiedzieli się również grupy świętokrzyskich Żydów, którzy dostarczali broń dla oddziałów partyzanckich oraz udzielali informacji wywiadowczych o ruchach rosyjskich wojsk. W powstaniu wzięły udział również grupy reprezentujące inne narodowości (między innymi Niemcy, Francuzi), czynnie angażując się w walkę o polską niepodległość. Szczególne znaczenie nabrało zaangażowanie młodzieży, która chętnie „szła do lasu” i współtworzyła powstańcze oddziały partyzanckie. Niechętnie w walkę angażowali się z kolei lokalni urzędnicy. Z tej grupy wyłamali się jednak ci, którzy w administracyjnej hierarchii stali najniżej.
Na podkreślenie zasługuje znaczenie ziemi świętokrzyskiej w walce o wolną i niepodległą Polskę. To w regionie doszło do wielkich, zaciętych i często niestety również bardzo krwawych walk powstańców z wojskami rosyjskimi. Warto tylko wspomnieć o bitwach pod Świętym Krzyżem, Małogoszczem, Chrobrzem, Grochowiskami czy Opatowem.
Wyroki śmierci, masowe zsyłki, kontrybucje…
Mimo początkowych sukcesów, powstanie zakończyło się klęską jesienią 1864 roku. Praktycznie nie było rodziny, która nie odczuła skutków przegranej w powstaniu styczniowym. Pamięć o tym podtrzymywali powracający z Syberii Polacy. Powstańcy nie wykorzystali elementu zaskoczenia. Noc styczniowa w naszym regionie nie przyniosła żadnych znaczących sukcesów militarnych i politycznych. Bez wsparcia z zewnątrz powstanie miało niewielkie szanse powodzenia. Niestety, ani Anglia, ani też Francja nie były zainteresowane poparciem sprawy polskiej.
Skutki przegranej walki były dla mieszkańców regionu bardzo dotkliwe. Masowe zsyłki w głąb Rosji, wyroki śmierci oraz kontrybucje odbiły się na sytuacji materialnej większości polskich rodzin. Według wyliczeń profesora Wiesława Cabana wynika, że w powiecie kieleckim 1 represjonowany przypadał na 609 mieszkańców. Wyższy wskaźnik zanotowano jedynie w powiecie opatowskim, gdzie 1 represjonowany przypadał na 479 mieszkańców. Za tę ofiarność carat po upadku powstania nałożył dodatkową kontrybucję na powiaty kielecki i opatowski.
Znaczne represje dotknęły również mieszkańców miast. Na czele w tym zestawieniu znalazły się osoby pochodzące z Kielc, Jędrzejowa oraz reprezentanci niemalże całego powiatu sandomierskiego. Z tego terenu kary ominęły jedynie mieszkańców Koprzywnicy, Tarłowa oraz Lasocina. W ramach reperkusji za zaangażowanie w powstaniu kilkaset ośrodków z całego Królestwa Polskiego, w tym wiele z regionu świętokrzyskiego, utraciło prawa miejskie.
Wybitny historyk powstania styczniowego, Stefan Kieniewicz pisał, że dla polskiego społeczeństwa najpoważniejsze były represje polityczne.
Rząd carski postanowił rozprawić się z polską irredentą, wykorzenić polski element na ziemiach zabranych, zrusyfikować także całe Królestwo Kongresowe. W ciągu kilku lat popowstaniowych zlikwidowana została odrębność administracyjna Królestwa, zrusyfikowany personel urzędniczym zaprowadzony rosyjski język wykładowy w szkolnictwie wszystkich szczebli. Prześladowanie dotknęło Kościół katolicki. […] Na zesłaniu znalazła się większość biskupów, znaczna liczba księży, zamknięte zostały lub skazane na wygaśnięcie wszystkie prawie domy zakonne
– wyliczał straty.
