Zaciemnione przed nalotem okna, a w środku Wigilia. Jak wyglądało lubelskie Boże Narodzenie w czasie wojny? [WSPOMNIENIA MIESZKAŃCÓW]

Kiedy myśli się o świętowaniu w czasie wojny na pewno na pierwszy plan wysuwają się oczywiste kwestie organizacyjne związane z sytuacją. Rzeczy, które dziś wydają się nam oczywiste, wtedy były zupełnie nieosiągalne. Dla przykładu - o pasterce nie mogło być mowy, bo o ósmej zaczynała się godzina policyjna. W długie zimowe wieczory czasie okupacji trzeba było także pamiętać o szczelnym zaciemnianiu okien, by w razie nalotu nie było widać z powietrza, gdzie jest miasto. Mieszkańcom jednak mimo wojennej sytuacji udawało się "przemycać" bardzo patriotyczne akcenty. Tak było w rodzinie pana Jerzego z miejscowości Równe.

- Miałem wtedy cztery albo pięć lat - wspomina. - Mimo okupacji na choince zawsze wieszaliśmy pieczołowicie skrywany drewniany ryngraf z bardzo pięknym orłem w koronie wyrzeźbionym w jasnym drzewie. Rodzice ukrywali to przed obcymi uczyli nas w ten sposób patriotyzmu. W rogu stała choinka, a w Wigilię ten ryngraf był wieszany na jej szczycie, a od niego dwie biało-czerwone wstążki zwisały przez całą długość drzewka. Nie wiem, jak długo tam był - pewnie krótko, żeby ktoś niepowołany nie spojrzał i nie doniósł. Mam go do dzisiaj, wisi w moim pokoju - już zestarzały, farba odpadła. Rodzice przywiązywali do niego bardzo wielką wagę i ja to kontynuuję.

Handmade przed handmade

Choinki przystrajano wtedy w bardzo tradycyjne sposoby - tak popularne dziś ozdoby handmade wtedy nie były modą, a koniecznością - bo o bombkach wtedy nikt nie słyszał.

- Pamiętam tą pierwszą gwiazdkę wojenną. Nie wiem skąd ojciec wytrzasnął takiej wielkości choinkę. Tam nie można było większej postawić, bo nie było miejsca - opowiada Krystyna, lubelanka. Kiedy wybuchła wojna miała 15 lat. - A zabawki choinkowe robiliśmy sami - najprzedziwniejsze wycinanki, łańcuchy, z wydmuszek, ze słomy, z orzechów. Mój brat miał duże zdolności plastyczne, tak że on różne cudeńka wycinał... Nasza choinka była zawsze bardzo piękna, zresztą przed wojną też. Dopiero później przyszła moda na bombki.

Podobne wspomnienia o tamtych czasach ma inna pani Krystyna z Żabno-Kolonii (urodzona w 1943 roku).

- W Boże Narodzenie było ładnie, wesoło. Przynosiło się słomę do domu, układało koce i na niej dzieci spały, bawiły się, rozmaite robiły koziołki. Teraz już tego nie ma... - wspomina. - A na choince były świece, takie lichtarzyki - i się świeciło.

Jak nietrudno się domyślić, ręczne przygotowanie takich ozdób zajmowało sporo czasu.

- Około miesiąca przed świętami już rodzina się zbierała wieczorami i robiliśmy razem zabawki, najczęściej skorupę z jajka oblepialiśmy różnymi rzeczami. Wyglądała jak ryba. Takie to były zabawki na choinkę - opowiadał pan Leopold, lubelak urodzony w 1928 roku. - A to kogut, pajace różnego rodzaju... Były też takie paciorki na centymetr długości, nanizało się te je na nitkę i później z tego robiło się różne formy.

Pani Leokadia z Wysokiego wspomina natomiast staropolskie pająki - jedną z najbardziej znanych ze skansenów ozdób świątecznych.

- Prawie zawsze się je na Boże Narodzenie się robiło ze słomek i z kolorowych papierków. Nad stołem wisiał taki pająk zawsze.

Tak jak dzisiaj, tak i kiedyś bardzo ważną rolę we wspólnym świętowaniu odgrywało wspólne biesiadowanie - oczywiście w granicach przyjętych przez tradycję zwyczajów.

- Kiedyś się szło do komunii, to się szło naczczo. Nie wolno było nic zjeść. Dopiero później, po komunii - opowiada pani Krystyna z Żabno-Kolonii. - A jak już przyszło do jedzenia, to były kluski z makiem, groch z kapustą, groch znowuż sam, placuszki takie układane, pieczone na oleju, ryby, śledzie... - wylicza.

Świątecznym menu swojego dzieciństwa podzieliła się również pani Wiesława, lubelanka, która w momencie wybuchu wojny miała 6 lat.

- W czasie okupacji przywozili rąbankę - oczywiście wieczorem, bo to było przestępstwo, jakby się Niemcy dowiedzieli. To było utajnione ogromnie, nikt nic nie mógł mówić. Już za czasów powojennych taka gospodyni z Bystrzycy przywoziła do nas cielęcinę. Pamiętam też ryby, które babcia robiła, uszka, barszcz to było na pewno na Wigilię.

Podczas świątecznych obchodów mieszkańcy lubelskiego nie zapominali także wyjść na obejście - bo słynny przesąd, że w Wigilię zwierzęta mówią ludzkim głosem nie został wymyślony w naszych czasach.

- Kolorowy opłatek dla zwierząt musiał być - mówi pani Jadwiga z Karczmisk Drugich. - Do dziś jest taki kolorowy opłatek w sklepach. Nosiliśmy im też okruchy z wigilijnej wieczerzy, te kromki chleba to się właśnie dawało z opłatkiem zwierzętom - krowom, koniowi, no a mała ja pieskowi i kotkowi.

Nie wolno jednak w tym czasie nic robić w obejściu - i w ogóle powstrzymywać się od wszelkich niekoniecznych prac.

- Wigilia to było takie ściśle rodzinne święto najbliższych, że nie wypadało tak pójść do sąsiada czy dalszej rodziny. W Boże narodzenie nie wolno było nawet kartofli obierać czy tam nawet butów czyścić. Takie rzeczy to trzeba było zrobić wcześniej.

Zwyczajów, rytuałów i obrzędów ma się rozumieć było znacznie więcej. Wiele z nich miało głębsze, ukryte znaczenia mające odsłonić przed świętującymi tajemnice, które skrywa przyszłość albo zapewnić pomyślność w nadchodzącym nowym roku. W Wigilię na przykład wróżono z... przybyłych gości.

- Jak przyjdzie mężczyzna to będzie szczęście, a jak przyjdzie kobieta, to będzie dziurawe szczęście, tak to się u nas mówiło - opowiadała Helena Kołodziej z Wielkolasu urodzona w 1936 r. - Albo, że jak przyjdzie mężczyzna, to krowa ocieli się i będzie byczek, a jak kobieta - to jałośka.

Ten czas wspomina także pani Krystyna z Żabno-Kolonii. Jej zapadły w pamięć tak zwane "szczudroki" - czyli ktoś w stylu niegdysiejszych kolędników.

- Chodzili za oknami z gwiazdą i to śpiewali: "Szczudraki, kułaki dajcie nam, coście jedli, gotowali, dajcie nam", a potem kolędę jakąś. Wtedy wyszło się i dało pieniędzy czy ciasta - i szły dalej dzieci.

O zabawnej tradycji opowiedziała zaś Pani Leokadia z Ostrowa, która w czasie wojny miała ok. 10 lat.

- A na Boże Narodzenie jak siadano do stołu i gospodyni niosła ubite kurczaki, to: „Kwok, kwok, kwok, kwok, kwok” kwokała - to potem będą dobrze kwokały kury i będzie jeszcze więcej kurczaków. Zawsze już jak niosła to już kwokała.

Pan Feliks z Branewki zaś wojnę pamiętał bardzo dobrze, bo był 19-latkiem, kiedy wybuchła.

- W Boże Narodzenie myliśmy twarze, ale nie w wodzie tylko w pieniądzach. Pieniądza takiego się rzuciło na dno do
miski i w tych myli my twarze. Wierzono wtedy że, co się robi w dzień Wigilii to cały rok następny taki będzie. Jak się
tam kłócą - to potem cały rok już... Mówili też, że jak wigilia jasna to potem stodoła ciasna!

Wszystkie wspomnienia pochodzą z archiwum programu Etnografia Lubelszczyzny "Historia Mówiona" przechowywanego w zbiorach Teatru NN.