Związek założono podczas Zjazdu Literatów Polskich w Warszawie. Formalnie reaktywowano tę organizację po przerwie okupacyjnej, praktycznie tworząc nową we wrześniu 1944 roku na Walnym Zebraniu w Lublinie.
Obecną nazwę związku (bez członu "zawodowy") przyjęto pięć lat później w Szczecinie, który rozpoczął kilkuletni okres socrealizmu w literaturze polskiej. Związek zreorganizowano na wzór radzieckich związków twórczych, zapewniając pisarzom liczne przywileje w zamian za posłuszeństwo pisarzy zaleceniom partii. Przywileje rozdzielał administracyjny aparat związku, którym zarządzali sekretarze.
Od lat 60. wewnątrz ZLP rozrastało się środowisko dysydentów kontestujących ustrój PRL-u. Po zdjęciu wystawianych w warszawskim Teatrze Narodowym "dejmkowskich" Dziadów odbyło się nadzwyczajne zebranie Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich, na którym przyjęto napisaną przez Andrzeja Kijowskiego rezolucję pisarzy polskich przeciwko cenzurze, potępiając politykę kulturalną w PRL, żądając zniesienia cenzury i przywrócenia swobody twórczej.
Z czasem dysydenci zdobyli pozycję dominującą we władzach związku, a w okresie 1980-1981 przyjęli oni wręcz retorykę opozycji solidarnościowej. Kiedy więc w grudniu 1981 roku wprowadzono stan wojenny, działalność ZLP została zawieszona, a w lipcu 1983 roku związek został rozwiązany.
Pod koniec 1983 roku z inicjatywy władz partyjnych i państwowych część członków rozwiązanego ZLP zarejestrowała nowy związek pod tą samą nazwą. Wielu dawnym członkom nie dano szansy na przynależność do nowej organizacji – poprzez zmianę kryteriów przyjmowania członków i weryfikację definicji „pisarza”.
Czołowe postaci „starego ZLP” odmówiły uznania nowego związku, co zaowocowało rozłamem w środowisku literackim, w wyniku którego dawni opozycjoniści pozostawali poza związkiem. Po zmianie ustroju utworzyli oni Stowarzyszenie Pisarzy Polskich. Po początkowych sporach ZLP i SPP doszły do porozumienia, dzieląc się związkowym majątkiem. Obydwie organizacje pisarskie mają siedzibę w Domu Literatury w Warszawie przy ul. Krakowskie Przedmieście.
