Do powstania poczty polskiej przyczyniła się śmierć królowej Bony i spadek po niej

Konny wóz pocztowy
(fot. Aung/Wikimedia Commons)

Podstawą polskiej organizacji pocztowej była poczta kupiecka, która swoją genezę wywodziła z potrzeby komunikowania się kupców w sprawach handlowych. Kupcy ci pochodzili z Niemiec, a później także z Włoch, z tymi zatem krajami utrzymywano najbardziej ożywione kontakty.

W XIV i XV w. Kraków kontaktował się z niemieckimi miastami za pośrednictwem posłańców, wynagradzanych przez kupieckie konfraternie. Najlepiej urządzoną tego rodzaju pocztę kupiecką posiadali Fukierowie, którzy pod koniec XV w. założyli swoje faktorie w Krakowie. Pierwotnie służyły one do handlu miedzią, z czasem jednak zaczęły załatwiać również operacje finansowe.

Poczta Fukierów wykorzystywana była początkowo jedynie do podtrzymywania łączności między tymi faktoriami a biurem centralnym w Augsburgu. W późniejszych latach z usług tej poczty korzystał król Zygmunt I Stary, królowa Bona i podkanclerzy Piotr Tomicki.

Drugą - obok fukierowskiej - poważną pocztą kupiecką była poczta Seweryna Bonera. Dom bankowy Bonera utrzymywał stałych agentów, którzy pośredniczyli w przesyłaniu korespondencji osób prywatnych. Seweryn Boner w porozumieniu z pocztą rodziny Thurn-Taxis usiłował zaprowadzić w Krakowie pocztę regularną, co udało się mu na małą skalę, ale po jego śmierci przedsiębiorstwo to upadło.

Skrzynka pocztowa w jednym z polskich miast podczas okupacji niemieckiej [3]
(fot. Bundesarchiv, Bild 183-E11986 / CC-BY-SA)

Do powstania stałej polskiej poczty przyczyniła się śmierć królowej Bony w 1557 r., gdyż król Zygmunt II August w celu wyegzekwowania spadku musiał utrzymywać stałą i regularną korespondencję z Włochami. Dnia 18 października 1558 r. monarcha udzielił przywileju na urządzenie i kierowanie pocztą Włochowi Prosperowi Prowanie.

Z poczty tej, kursującej z Krakowa do Wenecji, mogły również korzystać osoby prywatne, mimo że koszty jej utrzymania ponosił król. Prowana szybko jednak wszedł w konflikt z rodziną Thurn-Taxis, która kontrolowała połączenia pocztowe w Austrii, na Węgrzech i we Włoszech. Doprowadziło to do cofnięcia po czterech latach nadanego Prowanie przywileju.

Dnia 11 lipca 1562 r. król zawarł nowy układ z Krzysztofem Taxisem, dyrektorem naczelnym poczty cesarskiej w Wiedniu, na mocy którego objął on wszystkie poczty w Polsce, tworząc jednolitą instytucję pod nazwą Poczta Polska, czyli Królewska. W jej skład wchodziła poczta włoska (Kraków-Wiedeń-Wenecja) i poczta litewska (Kraków-Warszawa-Wilno).

Posłaniec pocztowy wyjeżdżał z Krakowa w każdą niedzielę rano, do Wiednia przybywał przybywał w środę, a następnie wyjeżdżał do Wenecji, gdzie przybywał po siedmiu dniach podróży. Na Litwę kurier udawał się w środę każdego tygodnia, by po tygodniowej jeździe pojawić się w Wilnie. Tak więc list z Krakowa do Wenecji "szedł" 10 dni, a z Krakowa do Wilna dni 7.

Przedwojenny listonosz był jedną z najważniejszych postaci w życiu polskich wsi i miasteczek. [2]
(fot. NAC, Sygnatura: 1-G-5410)

Opłata pocztowa wynosiła 3 grosze od 1 łuta wagi przesyłki prywatnej. Przesyłki króla i dworu były zwolnione od opłaty, ale monarcha wypłacał roczną subwencję na rzecz poczty w wysokości 1500 talarów (1200 na pocztę włoską, 300 na litewską). Kwotę tę pobierano w czterech ratach z cła krakowskiego. Cały dochód z poczty otrzymywał jej dyrektor, który w zamian musiał troszczyć się o jej utrzymanie i i zaopatrzenie.

Chociaż poczta polska pod zarządem nowego dyrektora zyskała rozległe i dobre połączenia zagraniczne, to jednak w wyniku rozmaitych intryg już po dwóch latach umowa z Taxisem została rozwiązana. Nowym dyrektorem poczty został Włoch Piotr Maffon, mieszczanin krakowski, który 9 stycznia 1564 roku otrzymał odpowiedni przywilej na prowadzenie poczty w okresie pięciu lat.

W okresie tym zaznaczył się wyraźny regres tej instytucji, m.in. zabrakło stałego połączenia z Wenecją. W związku z tym, kontrakt z Maffonem został rozwiązany przed terminem, a o kierownictwo poczty zaczął ubiegać się Sebastian Montelupi, jeden z najbogatszych mieszczan krakowskich. Stosowny przywilej otrzymał on 18 listopada 1568, ale zarząd poczty objął dopiero na mocy poszerzonego przywileju z dn. 22 czerwca 1569 roku.

Z chwilą objęcia poczty zwanej "królewską" przez Sebastiana Montelupiego, zakończył się jej początkowy okres rozwoju. Królewska poczta Montelupiego zobowiązana była dostarczać królowi przesyłki co tydzień, gdy władca przebywał w dowolnym miejscu w Koronie lub co trzy tygodnie, gdy przebywał na Litwie.

Trasa do Wenecji obsługiwana była co 15 dni, a do Wilna co 17 dni. Za swoje usługi Montelupi otrzymywał rocznie 1300 talarów oraz korzystał z opłat za prywatne przesyłki. Do jego dyspozycji stały też podwody królewskie. Siedzibą poczty była Kamienica Montelupich w Krakowie przy Rynku Głównym nr 7

Oprac. na podstawie artykułu z Wikipedii,

, udost. na licencji CC-BY-SA 3.0

[1]

[2]

[3] Zdjęcie udostępnione jest na licencji:

Creative Commons
Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach. 3.0. Niemcy