Uczniowska rewolucja. Zaczęło się od nauczycieli

Wszystko zaczęło się od nauczycieli, którzy po Sierpniu ’80 domagali się od władz m.in. podwojenia ówczesnego 3,5-procentowego udziału oświaty w podziale dochodu narodowego, wprowadzenia 18-godzinnego pensum, zwiększenia autonomii szkoły oraz „weryfikacji i uzupełnienia podręczników historii i literatury”. Na skutek przedłużającego się impasu w rozmowach ze stroną rządową 7 listopada 1980 r. pracownicy oświaty (a wraz z nimi także przedstawiciele służby zdrowia i – kilka dni później – kultury) zadecydowali o rozpoczęciu strajku okupacyjnego w gdańskim Urzędzie Wojewódzkim. „Strajk będzie kontynuowany do czasu podjęcia przez rząd konstruktywnych działań w celu poprawy katastrofalnej sytuacji w polskiej oświacie i wychowaniu” – przemawiał Roman Lewtak, lider oświatowej „Solidarności”. Protestujących nauczycieli postanowili wesprzeć uczniowie…

„Pamiętam niesamowity entuzjazm. Nagle świat stanął przed nami otworem, wydawało się, że my, młodzi, wszystko będziemy mogli zmienić i naprawić. Jesienią 1980 r. cała klasa chodziła ze znaczkami «Solidarności». Ogromna nadzieja i radość. Tego się nie zapomina do końca życia” ‒ zapamiętał Wojciech Turek, w tamtym czasie uczeń gdańskiej „Jedynki” (I LO). Po tym, co wydarzyło się w sierpniu 1980 r., pracownicy Wydziału Nauki i Oświaty KW PZPR byli wyraźnie skonsternowani. Opisując nastroje wśród młodzieży, odnotowali, że „treści ulotek, biuletynów i haseł, dyskusje w domach rodzinnych i grupach rówieśniczych, wywierają znaczący wpływ na kształtowanie świadomości. Obserwuje się w niektórych szkołach, głównie Trójmiasta, stany frustracji wśród uczniów, zagubienia i poszukiwania prawdy za wszelką cenę”. 12 listopada uczniowie III LO w Gdańsku (nazywanego „Topolówką”) wysunęli propozycję poparcia strajkujących nauczycieli „nawet w formie okupacyjnego strajku szkolnego”. Grupa trzecio- i czwartoklasistów sformułowała pierwszą listę postulatów, domagając się utworzenia uczniowskiego parlamentu wybieranego w „tajnych i demokratycznych wyborach, bez udziału nauczycieli”, uniezależnienia szkoły od Kuratorium Oświaty oraz nauczania historii i języka polskiego w „duchu prawdy i tolerancji światopoglądowej”. Parlament – w zamyśle uczniów – miał wraz z gronem pedagogicznym tworzyć władze szkoły oraz „brać udział w posiedzeniach rady pedagogicznej i […] współdecydować w omawianych sprawach”.
Kolejnego dnia, podczas zorganizowanego przez uczniów wiecu, powołany został Tymczasowy Komitet Założycielski Parlamentu Szkolnego jako „przedstawicielstwo społeczności uczniowskiej”. Na pierwszym posiedzeniu sformułowano ostateczne postulaty uczniów, do których w toku dyskusji dołączono żądania „przestrzegania na terenie szkoły wolności słowa oraz godności ucznia”, a także prawo Parlamentu do kontroli „rozchodu funduszy Komitetu Rodzicielskiego”. Choć nauczyciele związani z „Solidarnością” doceniali wsparcie, jakie otrzymali od młodzieży w czasie strajku pracowników oświaty, do części postulatów „młodych niepokornych” podchodzili z rezerwą. „Z trudem przychodziło nam, jako nauczycielom, zaakceptować wszystkie pomysły naszych podopiecznych. Na przykład ten o uczestnictwie młodzieży w radach pedagogicznych […]. My, jako wychowawcy, byliśmy zobowiązani do tajemnic – szczególnie gdy chodziło o omawianie rodzinnych spraw uczniów. Uważałam, że młodzież nie powinna ich poznawać. Dla mnie to było zbyt radykalne i nieodpowiedzialne” – wspominała Renata Piłat, nauczycielka polskiego związana z „Solidarnością”, za swoją postawę szykanowana w stanie wojennym. „Nie ukrywam, że z perspektywy czasu część postulatów wydaje się bardzo naiwna. Ta wolność wybuchała w nas każdego dnia i pomysły, które się z niej rodziły, były tak samo piękne, spontaniczne, co naiwne. Ta nasza działalność miała coś z rewolucji” – oceniał po latach Wiesław Walendziak, jeden ze współtwórców niezależnej uczniowskiej samorządności, członek Komitetu Założycielskiego Parlamentu Szkolnego w III LO.

Po sporządzeniu ostatecznej listy żądań delegacja uczniów „Topolówki” odwiedziła nauczycieli strajkujących w Urzędzie Wojewódzkim, gdzie spotkała się z Romanem Lewtakiem. Lider oświatowej „Solidarności” wyraził aprobatę dla utworzenia w „Topolówce” niezależnego Parlamentu. Tego dnia do akcji rozpoczętej przez III LO zaczęły włączać się inne szkoły, m.in. I i II LO. Uczniowska inicjatywa nabierała rozpędu. Już 15 listopada w „Topolówce” odbyło się spotkanie przedstawicieli kilkunastu pomorskich szkół średnich z Gdańska, Gdyni i Pruszcza Gdańskiego. Po burzliwej dyskusji opracowano wspólną listę postulatów skierowaną do ministra oświaty i wychowania Krzysztofa Kruszewskiego. Od przedstawiciela władz państwowych domagano się przede wszystkim oficjalnej zgody na „tworzenie w szkołach nowych uczniowskich organizacji samorządnych oraz organizacji koordynujących ich poczynania, z prawem wydawania międzyszkolnego pisma” oraz nieskrępowanego obchodzenia rocznic narodowych „nieobjętych aktualnie terminarzem, np. 3 maja, 11 listopada, 16 grudnia”. Następnego dnia uczniowie przekazali w Gdańsku swoje żądania ministrowi Kruszewskiemu i wyznaczyli termin kolejnego spotkania.
Informacja o aktywności młodzieży z Pomorza Gdańskiego systematycznie docierała do innych szkół w całym kraju. „Do «Topolówki» zjeżdżali uczniowie z różnych stron Polski. Siedzieli w sali pełnej papierosowego dymu i debatowali do trzeciej nad ranem. Tworzyły się jakieś frakcje […]. Podczas tych nasiadówek zaczęło objawiać się coraz więcej «kieszonkowych Napoleonów», którzy doskonale opanowali sztukę ładnego mówienia, ale nic więcej” – zapamiętał Piotr Semka, wówczas uczeń III LO, wiceprzewodniczący niezależnego Parlamentu Uczniowskiego „Topolówki”. 30 listopada na zaproszenie koleżanek i kolegów z Wybrzeża uczniowskie reprezentacje z Jeleniej Góry, Krakowa, Legnicy, Lublina, Wałbrzycha, Białegostoku, Łukowa i Polkowic już oficjalnie pojawiły się w Gdańsku. Na jednym ze spotkań w siedzibie oświatowej „Solidarności” przy ul. Osiek 12 wymieniono poglądy i doświadczenia „w sprawie tworzenia samorządnego ruchu młodzieżowego”. Niecałe dwa tygodniowe później wyłoniono delegację reprezentującą wszystkie ośrodki na rozmowy z ministrem oświaty i wychowania.

Minister Kruszewski spotkał się z przedstawicielami szkół średnich 17 grudnia w Warszawie. Po siedmiogodzinnej dyskusji szef MOiW wyraził na piśmie zgodę na „tworzenie w szkołach całej Polski nowych, niezależnych, samorządnych struktur samorządowych wraz z prawem przedstawienia stanowiska uczniów władzom oświatowym każdego szczebla oraz prawem współpracy przedstawicieli tych struktur z innymi szkołami” i podpisał dokument z uczniowskimi postulatami. Jak wynika z informacji Wydziału Nauki i Oświaty KW PZPR w Gdańsku, efektem podpisanego w grudniu 1980 r. porozumienia między uczniami a ministrem Kruszewskim było powstawanie w szkołach całego kraju parlamentów uczniowskich – „nowej formy samorządowej”. „W znacznej części szkół ponadpodstawowych […] przeprowadzono zgodnie z opracowaną przez samą młodzież demokratyczną ordynacją wyborczą wybory samorządów uczniowskich […]. Nie stwierdzono ingerencji administracji szkolnej w tę nową samorządną działalność młodzieży. W niektórych szkołach utworzono Parlament Młodzieżowy lub Uczniowski” – raportowali działacze partyjni. Na przełomie lat 1980 i 1981 uczniowska samorządność, nazywana „ruchem parlamentów szkolnych”, ostatecznie się uformowała.
5 stycznia 1981 r. w Gdańsku w siedzibie oświatowej „Solidarności” powołano Ruch Młodzieży Szkolnej. Zasadniczymi zadaniami organizacji były: koordynowanie działalności niezależnych struktur samorządowych szkół ponadpodstawowych na terenie całego województwa, współpraca z innymi ośrodkami w kraju, „reprezentowanie interesów młodzieży, […] zniesienie indoktrynacji ideologicznej w procesie nauczania” oraz „demokratyzacja życia szkolnego i umacnianie koleżeńskiej solidarności wśród uczniów”. Jej przewodniczącym został uczeń Zespołu Szkół Łączności w Gdańsku Jarosław Rypniewski.
Członkowie RMS regularnie spotykali się w siedzibie oświatowej „Solidarności” przy ul. Osiek 12, gdzie uczestniczyli m.in. w spotkaniach z przedstawicielami Ruchu Młodej Polski i działaczami „S”, słuchali wykładów na temat najnowszej historii Polski oraz otrzymywali artykuły i ulotki nawołujące do „nauczania bez kłamstw” oraz „odkłamania historii”. Od 1 marca 1981 r. RMS zaczął wydawać własne młodzieżowe pismo „Uczeń. Niezależne Pismo Młodzieży Szkolnej”. Redakcję tworzyli uczniowie kilku gdańskich szkół średnich. Na jego łamach przeprowadzano wywiady ze „starszymi” opozycjonistami (m.in. z Jackiem Kuroniem), informowano o sytuacji więźniów politycznych, publikowano poezję uczniów, podejmowano tematy z dziedziny kultury czy historii. Redaktorzy „Ucznia” wchodzili też w polemiki z autorami innego niezależnego pisma uczniowskiego ukazującego się pod szyldem RMS – „Wprost. Niezależne Pismo Młodzieży Licealnej”.

Oprócz gdańskiego RMS istniały też inne niezależne organizacje skupiające młodzież szkolną – Międzyszkolny Komitet Odnowy (Warszawa), Niezależny Ruch Uczniów Szkół Średnich (Łódź), Uczniowski Komitet Odnowy Społecznej (Wrocław), Samorządne Zrzeszenie Uczniowskie (Białystok) czy Niezależne Zrzeszenie Uczniów „Wspólnota Odnowienia” (Rzeszów). Wraz z rozpoczęciem nowego roku szkolnego 1981/1982 zaczęto myśleć o stworzeniu jednej niezależnej organizacji młodzieżowej, koordynującej aktywność różnych środowisk uczniowskich w skali całego kraju. Idea ta – podobnie jak wcześniejsze inicjatywy – wyszła z Pomorza Gdańskiego. Niezależne Wydawnictwo Młodzieżowe „Wprost”, uczniowie zrzeszeni w Ruchu Młodzieży Szkolnej wraz z gdańskim Niezależnym Zrzeszeniem Studentów (na czele z Tomaszem Bedyńskim) i Zarządem Regionu Gdańskiego NSZZ „Solidarność” zaprosiło przedstawicieli różnych środowisk uczniowskich na spotkanie założycielskie do Gdańska. W obradach prowadzonych 12–13 września 1981 r. uczestniczyło dwustu delegatów z całego kraju oraz goście, m.in. Andrzej Gwiazda i Szymon Pawlicki. „Dyskusja była dość burzliwa i żywiołowa. Brak przygotowanego wcześniej programu doprowadził do tego, że na obradach zbyt dużo czasu poświęcono sprawom proceduralnym, a nie merytorycznym […]. Było dużo sporów, jakim sprawom dać priorytet”.
Ostatecznie uczniowie powołali do życia nową organizację o nazwie Federacja Młodzieży Szkolnej. Oficjalnym pismem FMS został „Uczeń Polski”. Na przewodniczącego Prezydium OKZ FMS wybrano Grzegorza Biereckiego z Gdańska, a na jego zastępców Tomasza Sokolewicza z Warszawy i Bogdana Moszkowskiego z Wrocławia. Uchwalono program, w którym domagano się reform oświatowych „realizowanych przez obiektywizację programów nauczania przedmiotów humanistycznych” oraz „opracowania i wdrożenia w życie nowego modelu szkoły średniej”. W programie FMS pojawiły się także tak radykalne postulaty, jak likwidacja oceny „jako motywacji do nauki”. Członkowie FMS żądali ponadto stworzenia sieci niezależnych pism, organizowania kół samokształceniowych i wszechnic czy zakładania niezależnych bibliotek uczniowskich. Po dwóch miesiącach w strukturach FMS doszło do rozłamu, co przekreśliło marzenia o jednej organizacji uczniowskiej. Środowisko dotychczasowej Federacji podzieliło się na dwie frakcje. Pierwsza pozostała przy nazwie FMS i skupiła młodzież z regionów Śląska i Mazowsza. Druga – skupiająca pozostałe regiony – przyjęła nazwę Niezależna FMS i rozpoczęła starania o oficjalną rejestrację organizacji.

Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. jawne solidarnościowe inicjatywy młodzieżowe zostały przerwane. Przedstawiciele Parlamentu „Topolówki”, od której rozpoczął się niezależny ruch uczniowskiej samorządności, podjęli decyzję o zawieszeniu działalności: „Nie damy się przerobić w potulny samorząd, nie damy się wykorzystać przez władzę do jej niecnych planów – zapadła decyzja przyjęta przez wszystkich uczniów. Z ciężkim sercem zawieszamy działalność. Szybko zniknęły ze szkoły gazetki. Jakże żałośnie wyglądały puste gabloty, z których jeszcze tak niedawno patrzyła prawda o narodowej historii” – pisali uczniowie. Nadszedł czas działalności podziemnej.
Pisząc artykuł, korzystałem z własnych – opublikowanych oraz oczekujących na publikację ‒ ustaleń, dokumentów zgromadzonych w Archiwum Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”, Archiwum ECS, Archiwum Państwowego Gdańsku, Archiwum IPN, a także przeprowadzonych przeze mnie rozmów ze świadkami omawianych wydarzeń.

Prof. Krzysztof Kruszewski (1939‒2015)
Działacz komunistyczny, pedagog, dydaktyk, wykładowca akademicki, urodzony w Warszawie w rodzinie wojskowego. Członek ZMP i ZMS. Od 1963 r. w PZPR. W latach 1972‒1973 sekretarz Komitetu Uczelnianego Uniwersytetu Warszawskiego. Do 1977 r. kierował sektorem Studiów i Analiz w Wydziale Pracy Ideowo-Wychowawczej Komitetu Centralnego PZPR. W latach 1977‒1980 sekretarz w Warszawskim Komitecie Miejskim PZPR. Jak informowała „Rzeczpospolita”, „pod koniec lat 70. był inspiratorem ataków bojówek, które napadały na mieszkania opozycjonistów i rozbijały spotkania tzw. Uniwersytetu Latającego”. Od 3 kwietnia 1980 do 12 lutego 1981 r. minister oświaty i wychowania w rządzie Edwarda Babiucha i Józefa Pińkowskiego. Dzień po objęciu funkcji prezesa Rady Ministrów przez Wojciecha Jaruzelskiego stracił stanowisko. Habilitował się w 1971 r. Do 1972 r. wykładowca WUML i RSNS przy Stołecznym Ośrodku Propagandy Partyjnej. W latach 1979‒2008 wykładał na Wydziale Pedagogicznym UW, a do 1990 r. w Wojskowej Akademii Politycznej im. Feliksa Dzierżyńskiego. W 1990 r. uzyskał tytuł naukowy profesora. Pracował również w Wyższej Szkole Pedagogicznej Związku Nauczycielstwa Polskiego. Autor licznych publikacji naukowych i podręczników akademickich (m.in. Wykład w szkole wyższej, Zrozumieć szkołę, Podręcznik umiejętności dydaktycznych) oraz tłumacz pedagogicznej literatury anglojęzycznej na język polski. 14 lipca 2015 r. zastrzelił swoją nieuleczalnie chorą żonę, a następnie popełnił samobójstwo.

Dr Roman Lewtak (1925‒1987)
Urodził się we wsi Wielkolas na Lubelszczyźnie. Jego rodzice prowadzili gospodarstwo rolne. W 1944 r. został wcielony do Ludowego Wojska Polskiego. Został kierowcą ciężarówki. W 1948 r. rozpoczął studia na Wydziale Nauk Humanistycznych w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Po magisterium przeniósł się do Gdańska, gdzie założył rodzinę. Pracował w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej jako instruktor terenowy, starając się o pracę w szkole. Do 1957 r. otrzymał kilkanaście odmownych odpowiedzi. W końcu, po październikowej „odwilży”, uzyskał etat w Szkole Podstawowej nr 45 w Gdańsku jako nauczyciel języka polskiego. Pracował do końca roku 1959/1960. „Na ostatniej radzie pedagogicznej w tej szkole, gdy rozgrywała się akcja usuwania religii ze szkół, staje w obronie prawdy, czego rezultatem było wyrzucenie ze szkoły nr 45 i przeniesienie do szkoły w Krakowcu”. W kolejnych latach pracował w SP nr 57, szkole ćwiczeń przy Studiu Nauczycielskim, SP nr 67 oraz Zasadniczej Szkole Zawodowej Energetycznej. 6 maja 1981 r. obronił rozprawę doktorską pod tytułem Rola wychowawcza czynności wzajemnego uczenia się w systemie wychowawczym szkoły. W 1980 r. współtworzył Komitet Założycielski Pracowników Oświaty i Wychowania NSZZ „Solidarność”. Lider strajku okupacyjnego pracowników oświaty w Urzędzie Wojewódzkim w Gdańsku oraz przewodniczący rozmów prowadzonych ze stroną rządową. Współredagował „Wiatr od Morza”. W latach 1985‒1987 autor cyklu artykułów w „Kontaktach”. Chorował na białaczkę. Zmarł w 1987 r. po półrocznym pobycie w szpitalu.