Mieli być 12 lat, zostali na pół wieku

Północna Grupa Wojsk - tak nazywał się związek operacyjny Armii Radzieckiej, który stacjonował w Polsce.

Grupa została utworzona 10 czerwca 1945 i sformowana na bazie jednostek 2 Frontu Białoruskiego - 43, 52 i 65 Armii oraz 4 Armii Lotniczej. Sztab Główny Grupy dyslokowany miał być w Łodzi, czasowo w rejonie Bydgoszczy. Później sztab Główny Grupy był dyslokowany w Legnicy do 1984 i od 1990 - do czasu wycofania wojsk, czyli do 17 września 1993.

Granice PGW pokrywały się z granicami Polski, oficjalnie potwierdzonymi dopiero 2 miesiące później na konferencji w Poczdamie, gdzie sojusznicy oficjalnie zaakceptowali powojenny ład w Europie, z wyjątkiem rejonu Szczecina, gdzie stacjonowały oddziały Grupy Wojsk Okupacyjnych w Niemczech, oraz duńskiego Bornholmu, gdzie pozostawał jeden korpus podległy PGW.

Dyrektywa nakazywała przegrupowanie wojsk na 20 lipca 1945. Siedzibą dowództwa PGW została Legnica, która w czasie wojny poniosła niewielkie straty i 9 lutego 1945 została zajęta z małymi zniszczeniami. Przed wojną była drugim po Wrocławiu miastem na Dolnym Śląsku, miała dużą ilość koszar, wybudowane lotnisko, duży szpital, była też ważnym węzłem drogowym i kolejowym.

W Legnicy wydawano własną gazetę pod tytułem "Znamia Pobiedy". Przy dowództwie PGW na stałe urzędowali polscy pełnomocnicy i delegaci.

W latach 1945 - 1947 żołnierze PGW wspólnie z saperami polskimi rozminowali 11 tys. km dróg, 2,5 tys. km linii kolejowych, 778 mostów, 102 zakłady przemysłowe i inne obiekty, brali udział w wyremontowaniu odcinków linii kolejowych Inowrocław - Poznań, Poznań - Leszno, Poznań - Oborniki Wlkp.

Odbudowywali mosty we Wrocławiu, Poznaniu, Sieradzu, Kostrzynie. Pomagali także w akcjach powodziowych i przeciwlodowych.

W przypadku wybuchu wojny na bazie PGW rozwijano armię, która po uzupełnieniu miała stanowić II rzut strategiczny ZSZ Układu Warszawskiego.

Obecność PGW miała też oddziaływać na życie polityczne Polski Ludowej. Była instrumentem, za pomocą którego władze radzieckie wywierały nacisk na władze Polski, o czym świadczył m.in. marsz jednostek PGW na Warszawę w październiku 1956, czy liczne ćwiczenia wojskowe w czasie poprzedzającym wprowadzenie stanu wojennego w 1981. PGW uczestniczyła także w ćwiczeniach Układu Warszawskiego.

Tablica przy Konkatedrze Matki Bożej Zwycięskiej w Warszawie upamiętniająca wyjście z Polski ostatnich oddziałów wojsk rosyjskich w 1993 roku
(fot. Wikimedia Commons)

Do 1955 status prawny wojsk radzieckich w Polsce nie był uregulowany. Istniała Delegatura Polska przy dowództwie PGW w Legnicy, lecz sprowadzała się ona do roli łącznika.

Po raz pierwszy prawne aspekty pobytu PGW zostały ujęte w uchwale o utworzeniu Zjednoczonego Dowództwa Sił Zbrojnych państw-stron Układu Warszawskiego podpisanej w Warszawie 15 maja 1955.

Realizując cele polityczno-strategiczne Układu Warszawskiego gwarantujące wówczas zabezpieczenie nowego ładu w powojennej Europie, przy położeniu geostrategicznym Polski, obydwa państwa podpisały 18 listopada 1956 w Moskwie wspólną deklarację stwierdzające, że strony będą się konsultować w sprawach pobytu radzieckich jednostek wojskowych na terytorium Polski, a w szczególności ich liczebności i składu oraz wypracowania zasad traktujących o wzajemnym poszanowaniu równości i suwerenności.

Dopiero 17 grudnia 1956 podpisano w Warszawie Umowę między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o statusie prawnym wojsk radzieckich.

Sankcjonowała ona 12-letnią obecność tych wojsk i regulujący na obecny dzień i do dnia ich wycofania aspekty prawne pobytu. Zgodnie z treścią tej umowy zawarto później w latach 1956-1979 dziewięć obustronnych aktów prawnych regulujących aspekty prawne czasowego stacjonowania wojsk radzieckich w Polsce.

Władze polskie wydały 16 wewnętrznych aktów wykonawczych związanych z pobytem wojsk. 20 lipca 1957 był powołany pierwszy pełnomocnik rządu PRL ds. pobytu wojsk radzieckich w Polsce. Był nim gen. bryg. Leszek Krzemień.

Po 1956 zostało podpisane porozumienie międzyrządowe, które przewidywało powołanie przedsiębiorstwa handlu zagranicznego, mającego zadanie kompleksowego zaopatrzenia wojsk radzieckich. Przedsiębiorstwo - PHZ "Marko" powołano w 1958 i istniało ono jeszcze po wycofaniu wojsk z Polski.

23 października 1957 zostało podpisane Porozumienie między rządem PRL a rządem ZSRR o liczebności, rozmieszczeniu i trybie dokonywania ruchów wojsk radzieckich stacjonujących w Polsce.

Porozumienie określało stan osobowy wojsk radzieckich na 62-66 tys. żołnierzy, w tym w wojskach lądowych 40 tys., w lotnictwie 17 tys. i w marynarce wojennej 7 tys.

Zobowiązywało dowódcę PGW do przekazywania informacji raz na 6 miesięcy o zmianach w składzie wojsk PGW (do 1992 nie przekazano żadnej tego rodzaju informacji). Porozumienie zawierało mapę dróg, po których jednostki mogły przemieszczać się pomiędzy garnizonami i poligonami.

W 1956 została powołana i rozpoczęła pracę polsko-radziecka Komisja Mieszana. Zajęła się roszczeniami obywateli, którzy ponieśli uszczerbek w mieniu i na zdrowiu na skutek pobytu wojsk radzieckich w Polsce.

Do 1993 rozpatrzono ok. 7 tys. spraw, w tym 550 z tytułu śmierci 615 obywateli polskich - 249 żołnierze zastrzelili z broni palnej, w tym 69 na tle rabunkowym, 250 zginęło w spowodowanych przez żołnierzy wypadkach, 50 zginęło podczas działań wojennych. Imienne listy sporządzono w 1994.

7 września 1990 rząd Mazowieckiego zwrócił się do rządu ZSRR, z notą o zawarcie układu o wycofaniu wojsk radzieckich z Polski. Ówczesny I sekretarz KPZR Michaił Gorbaczow obiecał to wcześniej, lecz bez rezultatu.

Władze Polski nie zgadzały się na ewakuację wojsk radzieckich z byłej NRD przez polskie terytorium, bez wcześniejszego porozumienia o wycofaniu wojsk z Polski.

11 grudnia 1990 rozpoczęły się oficjalne rozmowy między rządem RP a rządem ZSRR o wycofaniu wojsk radzieckich z Polski w Moskwie. 8 kwietnia 1991 rozpoczęło się oficjalne wycofywanie z Polski Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej.

Na pożegnaniu wystąpił gen. Wiktor Dubynin i oświadczył, że PGW miało na terenie Polski broń jądrową.