Zbudowana na polecenie Armii Krajowej radiostacja "Błyskawica" przeszła do historii jako urządzenie, dzięki któremu świat wiedział więcej o trwającym w 1944 roku Powstaniu Warszawskim.
Od tygodnia w stolicy trwało Powstanie Warszawskie. Ósmego dnia walk z okupantem niemieckim mieszkańcy Warszawy usłyszeli słowa znanego spikera Polskiego Radia Zbigniewa Świętochowskiego, ps. "Krzysztof": "Halo! Tu "Błyskawica", stacja nadawcza Armii Krajowej w Warszawie na fali 32,8 i 52,1 metra. Duch Warszawy jest wspaniały. Wspaniałe są kobiety Warszawy. Są wszędzie: na linii razem z żołnierzami lub jako sanitariuszki albo też łączniczki…".
Radiostacja "Błyskawica" była niezwykłym urządzeniem. Jej budowa rozpoczęła się w kwietniu 1943 r. na zlecenie Komendy Głównej Armii Krajowej, która przewidywała wybuch powstania w Warszawie w niedługim czasie. AK potrzebowało radiostacji do nadawania komunikatów.
Budową "Błyskawicy" zajął się mieszkający w Częstochowie Antoni Zębik ps. "Biegły" - krótkofalowiec i członek organizacji podziemnej ZWZ. Z wykształcenia był elektrykiem. Miał już doświadczenie w budowie radiostacji i części potrzebne do budowy "Błyskawicy". Jedną ze swoich konstrukcji wykorzystywał w czasie działań wojennych w 1939 r., w 7 Dywizji Piechoty. Warto dodać, że w czasie okupacji Zębik budował dla AK aparaty nadawcze. Po aresztowaniu w 1944 r. przez Gestapo przeszedł przez siedem obozów koncentracyjnych, w tym Bergen-Belsen (po wojnie Antoni Zębik był wielokrotnie odznaczany, brał czynny udział w odbudowie ruchu krótkofalarskiego w Polsce; zmarł w 2009 r.).
W Muzeum Powstania Warszawskiego radiostacja znalazła się w starannie przygotowanej scenografii nawiązującej do wyglądu przeciętnego mieszkania w Warszawie lat 40.
(fot. MM Moje Miasto)
Pierwsze uruchomienie "Błyskawicy" odbyło się 1 września 1943 r. Aby nie zaalarmować Niemców, w czasie popołudniowych 15. minutowych próbnych emisji, nadawana była muzyka taneczna i rozrywkowa puszczana z niemieckich płyt. W tym czasie próbowano nadawać sygnał na różnych częstotliwościach. Antena "Błyskawicy" była wysuwana z komina. Efekt był taki, że sygnał radiostacji słyszeli związani z podziemiem krótkofalowcy z Krakowa.
Po udanych próbach "Błyskawica", jeszcze w 1943 r., trafiła do Warszawy. Miała być uruchomiona w dniu wybuchu Powstania Warszawskiego. Tak się jednak nie stało. W niewyjaśnionych okolicznościach zabity został konwojent transportujący radiostację. Skrzynie z urządzeniem zostały porzucone. Powstańcom z oddziału "Chwat" udało je się odnaleźć, jednak z powodu deszczu padającego w nocy z 1 na 2 sierpnia 1944 r., radiostacja była zalana. Nie można było jej wtedy uruchomić.
Ostatecznie kierownikowi radiostacji inż. Janowi Gieorgicy - wraz z inż. Romanem Kitznerem, Henrykiem Paśnickim i Czesławem Brodziakiem - udało się doprowadzić "Błyskawicę" do stanu użyteczności.
Pierwsza audycja została wyemitowana 8 sierpnia o godzinie 9.45. Od tamtego momentu "Błyskawica" nadawała każdego dnia cztery razy dziennie, w godzinach: 9.45, 14.00, 19.30 i 22.00. Były to audycje w języku polskim. Z kolei w godz. 10.15 i 22.00 nadawane były audycje po angielsku. Łącznie radiostacja nadawała do połowy września około 4 godzin programów dziennie. Audycje dla "Błyskawicy" redagowali pracownicy Polskiego Radia oraz Biuro Propagandy i Informacji KG AK.
"Błyskawica" nie była jedyną radiostacją nadającą audycje w czasie Powstania Warszawskiego. Mniej znaną, ale także zasłużoną konstrukcją była "Burza" mjr. inż. Stanisława Noworolskiego, ps. "Zwora"*. Razem z innym radiomechanikiem skonstruował on nadajnik o mocy 18 wat. "Burza" nadawała z budynku Poczty Głównej od 3 sierpnia. Początkowo były to samodzielne audycje, głównie rozkazy od dowództwa AK i rozporządzenia dla ludności. Kiedy uruchomiona została "Błyskawica", "Burza" rozpoczęła retransmitować programy większej radiostacji. Ostatecznie "Burza" zamilkła 10 września, zawalona gruzami po nalocie bombowym na budynek poczty.
Wracając do "Błyskawicy". Audycje radiowe odbierali nie tylko mieszkańcy Warszawy. 15 sierpnia brytyjska BBC potwierdziła odebranie w Londynie komunikatu z powstańczej radiostacji.** Niektóre audycje były nagrywane na płyty, a potem retransmitowane w sekcji polskiej BBC. Zresztą o tym, że "Błyskawica" wspierała nie tylko powstańców, mogą świadczyć słowa, które popłynęły z eteru pierwszego dnia nadawania: "Pozdrawiamy wszystkich wolność miłujących ludzi świata, żołnierzy polskich walczących we Włoszech i we Francji, polskich lotników i marynarzy".
Fakt istnienia "Błyskawicy" nie umknął oczywiście Niemcom. Radiostacja była zaciekle tropiona. Z tego powodu "Błyskawica" była co jakiś czas przenoszona w inne miejsca: z gmachu PKO przy ul. Jasnej (gdzie rozpoczęła nadawanie) do "Adri" przy ul. Moniuszki. Potem do budynku dawanej ambasady radzieckiej przy ul. Poznańskiej, a na koniec do budynku biblioteki na rogu Koszykowej i Mokotowskiej. "Błyskawica" ostatni sygnał nadała 4 października. Ostatni komunikat odczytał Edmund Rudnicki. Następnie Jan Gieorgicy podszedł do radiostacji i młotkiem zniszczył lampy urządzenia.
Replika "Błyskawicy" w Muzeum Powstania Warszawskiego
Niezwykłą historię powstańczej radiostacji dopełnia fakt, że obecnie w Muzeum Powstania Warszawskiego można oglądać jej replikę. Pomysł narodził się wśród członków Polskiego Związku Krótkofalowców w 2003 r. Pozytywnie do inicjatywy odniósł się także sam Antoni Zębik. Patronat honorowy nad akcją odbudowy "Błyskawicy" objął ówczesny prezydent Warszawy Lech Kaczyński. Ostatecznie rok później, dzięki pomocy ludzi z całej Polski, replika została uruchomiona. Nowa "Błyskawica" otrzymała nawet specjalny certyfikat od krótkofalowców, który potwierdzał jej działanie.
TOMASZ MAJEWSKI, MM Moje Miasto
Źródła:
W tekście wykorzystano materiały udostępnione przez Muzeum Powstania Warszawskiego.
Wykorzystano także informacje z publikacji:
* "Media walczącej Warszawy" Stanisława Ozimka, seria Warszawskie Termopile, Warszawa 2007;
** "Cień Błyskawicy" Wiesława Paszty, Stare Garkowo, Działdowo 2009.
Za pomoc w przygotowaniu tekstu dziękujemy dr. Szymonowi Niedzieli z Muzeum Powstania Warszawskiego.
