Tadeusz Czeżowski – pierwszy polski „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”

Tadeusz Hipolit Czeżowski urodził się 26 lipca 1889 r. w Wiedniu. Był synem prawnika Jana Adama Czeżowskiego i Heleny z domu Kuschée. Wczesne dzieciństwo spędził w Żółkwi, po czym rodzina Czeżowskich przeprowadziła się do Lwowa. Tu w 1907 r. przyszły profesor uzyskał maturę w Gimnazjum im. Franciszka Józefa, a następnie kontynuował naukę matematyki, fizyki i filozofii na Uniwersytecie Lwowskim. Tuż przed wybuchem I wojny światowej, latem 1914 r. we Lwowie zdał egzaminy doktorskie z filozofii i matematyki, a wiosną 1920 r. uzyskał habilitację. W międzyczasie pracował – z dwoma przerwami – jako urzędnik w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie.

Jeszcze jesienią 1919 r. został oddelegowany przez swoich przełożonych do Wilna w celu zorganizowania administracji we wskrzeszonym Uniwersytecie Stefana Batorego. Latem 1920 r. jako żołnierz wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po wyjeździe z Warszawy to właśnie z Wilnem związał swoje dalsze życie osobiste i zawodowe. W 1929 r. ożenił się z Antoniną Packiewicz, z którą miał córkę Teresę. Nieco wcześniej, bo w 1923 r. został profesorem nadzwyczajnym filozofii na tamtejszej uczelni, a tytuł profesora zwyczajnego uzyskał w 1936 r. W latach trzydziestych XX w. pełnił różne funkcje administracyjne na USB: prorektora, dziekana i prodziekana tamtejszego Wydziału Humanistycznego. Profesora zapamiętano z tych czasów jako zdecydowanego przeciwnika wprowadzania numerus clausus, czyli limitu ograniczającego przyjmowanie studentów narodowości żydowskiej na studia uniwersyteckie. Ceniono go również za jego odważną i bezkompromisowa postawę w czasie zamieszek studenckich mających miejsce na uniwersytecie, które wymierzone były w studentów pochodzenia żydowskiego.

Tadeusz Czeżowski formalnie zakończył pracę na USB wraz z jego zamknięciem przez Litwinów, które miało miejsce 15 grudnia 1939 r. Polski uniwersytet działał jednak nadal kontynuując swą pracę w podziemiu. W czasie wojny Czeżowski, podobnie jak pozostała kadra profesorska, prowadził potajemne wykłady oraz egzaminował studentów. Po wkroczeniu Niemców do Wilna zaangażował się w pomoc osobom pochodzenia żydowskiego. Jak wspominał jeden z ocalonych, nauczyciel matematyki Abraham Fessel: „zaraz pierwszego dnia po zajęciu Wilna przez Niemców zjawił się profesor w moim mieszkaniu i zaproponował przeniesienie cenniejszych rzeczy do niego. Od tego czasu prawie codziennie mnie odwiedzał, przynosząc zwykle oprócz dobrego słowa także trochę żywności”.

Tadeusz Czeżowski nie porzucił kontaktów z rodziną Fesselów nawet, kiedy ta została zamknięta w małym getcie wileńskim. Abraham szczęśliwie uratował się z niejednej zorganizowanej przez Niemców obławy na Żydów, jednak gdy zbliżał się czas jego likwidacji – jak wspominał ocalony – „profesor oświadczył, że nie może już tego dłużej znosić i powinniśmy uciec z getta, a na pierwszy okres udzieli nam schronienia w swoim mieszkaniu. Na moją uwagę, że nie chcielibyśmy rozstać się z zaprzyjaźnioną rodziną Wałków, profesor odpowiedział niech i oni przyjdą”. W ten sposób trzech przedstawicieli Fesselów (Abraham wraz z żoną Pauliną i córką Ireną) i czterech z rodziny Wałków (matka, trzy córki i czternastoletni wnuk) w połowie listopada 1941 r. wyszło z małego getta i w pierwszej napotkanej bramie zerwało ze swych ubrań żółte gwiazdy. Następnie cała ósemka uciekinierów udała się do wileńskiego mieszkania profesorstwa, gdzie ulokowano ich w jednym z pokoi. Gospodarze zdecydowali się podjąć tak ogromne ryzyko pomimo realnego zagrożenia ze strony nieprzychylnie nastawionego sąsiada litewskiego pochodzenia – pracownika Dyrekcji Kolejowej – który wynajmował pokój w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Wkrótce dołączyła do nich jeszcze rodzina Epsteinów – małżeństwo Chaim i Fejga oraz ich osiemnastoletni syn Józef i jedenastoletnia córka Regina.

Ukrywanie tak wielu osób, zapewnienie im wyżywienia i zaspokojenie podstawowych potrzeb bez wzbudzania podejrzeń sublokatora nie było sprawą łatwą. Strategia i taktyka tych czynności były domeną kobiet – żony profesora Antoniny i córki Teresy – a ich pomysły były oryginalne i różnorodne. W gestii Tadeusza Czeżowskiego leżała kwestia pozyskania dokumentów legalizacyjnych oraz organizacja środka lokomocji umożliwiającego wywiezienie rodzin w bardziej bezpieczne miejsca schronienia. Z pomocą przyszedł profesorowi znajomy z okresu okupacji litewskiej Aleksander Sepko, młody nauczyciel białoruskiego pochodzenia. Człowiek ten wyposażył żydowskich uciekinierów z rodziny Fesselów i Wałków w odpowiednie dokumenty (w ostatniej chwili przed wyjazdem w Wilna za zgodą pozostałych do grupy dołączyła jeszcze kobieta i trzy- lub czteroletni chłopiec mówiący jedynie po żydowsku), a następnie osobiście przewiózł ich wozem zaprzęgniętym w konia.

W czasie podróży starano się zminimalizować ryzyko kontaktu z okupacyjną władzą celowo wybierając drogi prowadzące przez lasy i miejsca jak najmniej zamieszkane. Pomimo tego nie uniknięto spotkania z dociekliwym gajowym posiadającym upoważnienie do sprawdzania dokumentów. Tylko odwaga i przytomność umysłu Aleksandra Sepko sprawiła, iż uciekinierom udało się wyjść z tej opresji bez szwanku i bezpiecznie przekroczyć niemiecką granicę administracyjną dzielącą okupowany obszar Wileńszczyzny na część litewską i białoruską. Dalszy transport po stronie białoruskiej odbył się przy pomocy znajomych profesora, których adresy uciekinierzy otrzymali wcześniej. W myśl instrukcji Tadeusza Czeżowskiego na drugim etapie podróży każda rodzina przyjęła odmienną trasę marszruty i pierwotnie zmierzała do innego celu.

O ile nie są znane dalsze losy rodziny Wałków oraz bezimiennej kobiety i towarzyszącego jej dziecka, o tyle rodzina Fesselów znalazła schronienie w miejscowości Hryhorowicze położonej koło Dzisny nad Dźwiną (północno-wschodni skrawek przedwojennej Wileńszczyzny). Był to majątek rodzinny żony profesora, którego wieloletnim ekonomem był Józef Iwanowski. Ulokował on uciekinierów w położonym we wsi niewielkim domu będącym własnością profesorstwa, gdzie zameldował ich jako „aryjczyków”. Ponadto podarował rodzinie niezbędny do samodzielnej egzystencji inwentarz żywy (krowę i świnię), pomógł w prowadzeniu małego gospodarstwa oraz zapewnił pracę zarówno w zarządzanym przez siebie majątku jak i u okolicznych chłopów. Abraham Fessel wraz z rodziną przebywał w Hryhorowiczach od grudnia 1941 r. do maja 1944 r.

W kilka tygodni po przybyciu Fesselów, gdzieś na początku 1942 r. w majątku pojawiła się czteroosobowa rodzina Epsteinów, a nieco później znalazła tam schronienie także wysłana przez profesora Tamara Wolfson. Z dokumentacji zachowanej w Yad Vashem wiemy również, iż w Hryhorowiczach ukrywał się nieznany bliżej Michał Kozłowski. Żydzi, który w czasie okupacji niemieckiej przebywali w majątku profesorstwa szczęśliwie przetrwali najtragiczniejszy dla ludności żydowskiej okres okupacji niemieckiej. W dużym stopniu zadecydował o tym autorytet Tadeusza Czeżowskiego, jaki posiadał wśród lokalnej społeczności. W dwadzieścia lat od tych trudnych wydarzeń Abraham Fessel w swej relacji składanej dla Yad Vashem wspominał o tym fakcie w następujący sposób: „wiadomość o przyjaźni z profesorem Czeżowskim bardzo nam była pomocna, gdyż profesor i pani profesorowa byli wysoko cenieni przez ludność okolicy”.

Niewątpliwie wielkie zasługi w ocaleniu ukrywających się w Hryhorowiczach Żydów posiadał również zarządca majątku Józef Iwanowski, który w czasie kontroli dokonywanych przez miejscową okupacyjną władzę niejednokrotnie ryzykował życiem własnym i swoich bliskich. Ten „dzielny i sumienny człowiek” – jak po latach określał Iwanowskiego w swych wspomnieniach Czeżowski – w pomoc żydowskim uciekinierom zaangażował się już od pierwszych dni okupacji niemieckiej. Latem 1941 r. na polecenie profesora przyjął u siebie przedwojenną asystentkę pracującą na USB Rachelę Kapłan (z d. Gurewicz, po wojnie Maria Renata Mayenowa) oraz jej towarzysza, aktora i reżysera teatralnego Józefa Mayena. Oboje ukrywali się jako małżeństwo pod przybranym

nazwiskiem Maria Renata i Józef Julian Szadziewiczowie. Fałszywe dokumenty udało się pozyskać dzięki kontaktom Tadeusza Czeżowskiego z polskim podziemiem. Prawdopodobnie powstały w wileńskiej komórce legalizacji ZWZ–AK. Po przyjeździe Abrahama Fessela i jego rodziny do Hryhorowicz, Mayenowie przenieśli się do Mior koło Brasławia (dołączył do nich wkrótce aktor i reżyser Michał Melina, wieloletni przyjaciel Mayena). Józef Mayen pracował w tamtejszym nadleśnictwie jako tłumacz. Związał się ponadto z Armią Krajową i na polecenie delegata Rządu na okręg wileński Zygmunta Fedorowicza „Albina” potajemnie prowadził nasłuch radiowy, w oparciu o który przygotowywał materiały do prasy podziemnej.

Przez całe swoje powojenne życie Tadeusz i Antonina Czeżowscy niewiele mówili o swoich zasługach w ratowaniu żydowskich mieszkańców Wileńszczyzny. O ich zaangażowaniu w działalność pomocową dowiadujemy się głównie z pisanych po wojnie listów i relacji ocalonych. Pojawia się w nich również postać niespełna dwudziestoletniej Zlaty Kaczergińskiej (po wojnie Burgin), która znalazła się w mieszkaniu profesorstwa przypadkowo, ale w charakterze służącej pozostała w nim aż do wkroczenia wojsk sowieckich do Wilna. Inną jeszcze przedwojenną studentkę żydowskiego pochodzenia Cywię Wildsztein-Nabożną, Czeżowski umieścił u kolejnej swojej asystentki Aleksandry Zajkowskiej. Obie ukrywające się kobiety przeżyły wojnę i – podobnie jak Fesselowie – przez wiele lat utrzymywały kontakt z rodziną profesora. Ponadto dr Abraham Fessel wspominał także o zasłyszanych przez niego po powrocie z Hryhorowicz do Wilna informacjach, które mówiły o podjętych przez Czeżowskiego próbach ratowania rodziny Świrskiego. Niestety nie są bliżej znane okoliczności tych wydarzeń. Nie sposób również ustalić, ilu dokładnie Żydom pomagali Czeżowscy. Z zachowanych relacji wiemy, iż było to co najmniej dwadzieścia dwie osoby, z których wojnę na pewno przeżyło jedenaście osób. Co do losów pozostałych nie posiadamy informacji.

Po wojnie rodzina Czeżowskich, podobnie jak kilka innych rodzin profesorów wileńskich, przeniosła się do Torunia. Z racji na swe doświadczenia organizacyjne nabyte w pracy na USB w Wilnie Tadeusz Czeżowski od początku swego pobytu w Toruniu zajął się powołaniem do życia Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Co zrozumiałe szczególną opieką otoczył dwie nowo utworzone katedry filozofii. Po przejściu profesora na emeryturę, które miało miejsce w 1960 r., rodzina Czeżowskich po raz pierwszy udała się z wizytą do Izraela. Na wniosek złożony przez Abrahama Fessela, 16 kwietnia 1963 r. Tadeusz, Antonina i ich nieżyjąca już wówczas córka Teresa otrzymali najwyższe izraelskie odznaczenie cywilne przyznawane nie-Żydom, czyli medal i dyplom wraz z honorowym tytułem „Sprawiedliwego wśród Narodów Świata” (oficjalna uroczystość odbyła się 25 kwietnia 1963 r.). Było to pierwsze przyznane przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie odznaczenie wręczone Polakom i jednocześnie trzecie od czasu jego oficjalnego uchwalenia przez Kneset (po raz

pierwszy przyznano je niespełna miesiąc wcześniej obywatelowi Niemiec, kolejne otrzymała osoba z Austrii). 22 sierpnia 2012 r. Czeżowscy pośmiertnie otrzymali Honorowe Obywatelstwo Izraela. Honorowego tytułu „Sprawiedliwego między Narodami Świata”, pomimo niewątpliwych zasług, nie otrzymał ani zarządca majątku w Hrehorowiczach Józef Iwanowski, ani też żadna inna osoba zaangażowana w zainicjowaną przez profesora Tadeusza Czeżowskiego i jego najbliższą rodzinę działalność związaną z ratowaniem Żydów w czasie II wojny światowej