Przywracanie pamięci o polskich bohaterach i identyfikacja ofiar to istotne działanie Instytutu Pamięci Narodowej, które realizuje zespół Biura Poszukiwań i Identyfikacji. Aby ten cel osiągnąć IPN prowadzi prace w archiwach, analizuje zebrane relacje świadków, prowadzi badania archeologiczne, a odnalezione szczątki poddaje identyfikacji genetycznej. Zwieńczeniem jest uroczystość wręczenia not identyfikacyjnych, podczas której do publicznej wiadomości podawane są nazwiska kolejnych zidentyfikowanych ofiar. Zadania te realizuje prawie 70-osobowy zespół pracujący w centrali IPN w Warszawie jak i w oddziałach oraz delegaturach w całej Polsce.
Jak wyglądają prace prowadzone przez Instytut Pamięci Narodowej?
Celem działań historyków jest ustalenie nie tylko okoliczności śmierci poszukiwanej osoby, ale także całościowe opracowanie dostępnych informacji, które mogą być przydatne zarówno w poszukiwaniu miejsca pochówku, jak i we wstępnym rozpoznaniu odkrytych szczątków.
W większości prowadzonych spraw dokładne miejsce pochówku ofiary nie jest znane lub trudno wskazać je precyzyjnie. Kwerenda w archiwach, zebranie relacji świadków oraz analiza przedmiotowej literatury może znacznie ułatwić i przyspieszyć proces wytypowania miejsca do badań. Gdy jednak trzeba wytypować do podjęcia szczątki konkretnego człowieka bardzo pomocne są wszelkie dane o stanie zdrowia ofiary, np. informacje o wcześniejszych urazach i przebytych chorobach, które IPN uzyskuje np. na drodze analizy dokumentacji więziennej. Są one też przydatne w dalszym procesie identyfikacji.
Przykładem działań historycznych realizowanych w 2022 r. jest sprawa ustalenia miejsca pochówku ofiar obozu NKWD w Rembertowie (woj. mazowieckie), a także zbrodni niemieckich dokonanych w okolicach Palmir (woj. mazowieckie) oraz w lasach w pobliżu miejscowości Palędzie (woj. wielkopolskie). Instytut Pamięci Narodowej od lat prowadzi także prace zmierzające do ustalenia miejsca pogrzebania zwłok ppor. Zdzisława Badochy ps. „Żelazny”. W 2022 r. zarejestrowaliśmy 332 nowe sprawy badawczo-historyczne.
Prace nie tylko w Polsce
Instytut Pamięci Narodowej prowadził również badania archiwalno-historyczne dotyczące nieznanych miejsc pochówku obywateli polskich zmarłych na terenie Kazachstanu i Uzbekistanu. Wiosną 2022 r. na tych terenach przeprowadzony został rekonesans.
W Uzbekistanie wykonane zostały wizje lokalne w nieupamiętnionych miejscach pochówków obywateli polskich pod kątem ich ewentualnej ekshumacji lub upamiętnienia. W Kazachstanie zaś weryfikowano miejsca na cmentarzach w ramach badań naukowych związanych z projektem ewidencji nieupamiętnionych miejsc pochówku obywateli polskich represjonowanych przez władze sowieckie w latach 1936-56.
Gdzie odbywały się poszukiwania terenowe?
W 2022 r. Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN przeprowadziło prace poszukiwawcze w 50 lokalizacjach w kraju i za granicą. Ponadto przeprowadzono wizje lokalne w 30 miejscach w Polsce, w ponad 30 lokalizacjach na terenie Litwy, oraz w 9 na terenie Kazachstanu i Uzbekistanu.
Spośród wszystkich prac poszukiwawczych należy wyróżnić m.in. kontynuację prac poszukiwawczych na terenie poligonu wojskowego na osiedlu Brus w Łodzi, zakończenie prac poszukiwawczych na terenie dawnego Aresztu Śledczego Warszawa I (dziś Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL), kontynuację poszukiwań na terenach leśnych przy ul. Skierdowskiej w Warszawie, gdzie wiosną 2021 r. odnaleziono szczątki 35 osób (prawdopodobnie ofiar zbrodni niemieckiej) oraz prace poszukiwawcze na terenie dawnej leśniczówki Brenzberg w Mucznem w Bieszczadach, gdzie w sierpniu 1944 r. oddział OUN-UPA dokonał zbrodni na 74 Polakach.
Dodatkowo przeprowadzono kolejne etapy prac na terenie cmentarza przy ul. Unickiej w Lublinie, cmentarza „Jeruzalem” w Raciborzu oraz Cmentarza Bródnowskiego w Warszawie. Po kilkuletnich staraniach formalno-prawnych przeprowadzono także I etap prac poszukiwawczych na terenie jednostki wojskowej JW. 4226 w Rembertowie, gdzie w latach 1944-45 znajdował się obóz dla jeńców wojennych NKWD, a wcześniej niemiecki obóz pracy przymusowej dla Polaków (filia Stalag 333). Łącznie, ze wszystkich lokalizacji, podjęto szczątki 111 osób.
Baza genetyczna i identyfikacje
Do zadań Wydziału Identyfikacji należy w szczególności prowadzenie i stałe uzupełnianie Bazy Materiału Genetycznego IPN o kolejne profile DNA pochodzące od ofiar oraz rodzin, które poszukują swoich bliskich. Tylko w ten sposób można doprowadzić do kolejnych identyfikacji. Zespół specjalistów przeprowadza także czynności z dziedziny antropologii i medycyny sądowej podczas prac ekshumacyjnych. Spotyka się również z rodzinami ofiar, aby pobrać od nich materiał biologiczny.
Dotychczas w bazie zostało zarejestrowanych 3435 prób materiału biologicznego, w tym 1500 z ekshumowanych szczątków. Tylko w 2022 r. zasób uzupełniono o kolejne 372 jednostki. Proces identyfikacji genetycznej jest wspomagany przez system CODIS, którym IPN dysponuje od 2019 r. Od momentu wdrożenia tego rozwiązania liczba uzyskanych identyfikacji zdecydowanie wzrosła, podobnie jak wzrosło prawdopodobieństwo ustalenia tożsamości ofiar, których szczątki odnaleziono wiele lat temu.
Zwieńczeniem prac zespołu prof. Krzysztofa Szwagrzyka jest uroczyste ogłoszenie nazwisk zidentyfikowanych osób. 22 lipca 2022 r. w Belwederze odbyła się uroczystość wręczenia not identyfikacyjnych rodzinom ofiar. Do publicznej wiadomości podano wówczas nazwiska 30 zidentyfikowanych ofiar totalitaryzmów. Obecnie Instytut Pamięci Narodowej dysponuje opiniami genetycznymi potwierdzającymi tożsamość kolejnych dziewiętnastu zidentyfikowanych ofiar.
Jakie są plany Instytutu Pamięci Narodowej na najbliższy rok?
Wiosną 2023 r. rozpocznie się kolejny sezon prac poszukiwawczych realizowanych przez Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN. Zaplanowano badania m.in. w Rembertowie (prace rozpoczęte w 2022 r.), w Palmirach i w lasach palędzkich (poszukiwania szczątków ofiar zbrodni niemieckich), w Mucznem (kolejny etap poszukiwań szczątków ofiar zbrodni OUN/UPA), w Warszawie (Cm. Wojskowy na Powązkach). Trwają także przygotowania do kolejnego etapu działań poszukiwawczo-rekonesansowych na Litwie oraz w Kazachstanie i Uzbekistanie.
Na kolejny rok zaplanowane zostały także działania związane z poszukiwaniem miejsc spoczynku ofiar totalitaryzmów w oparciu o porozumienie (zawarte w 2022 r.) pomiędzy IPN a Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy. W ramach współpracy będą prowadzone m.in. prace zmierzające do identyfikacji Polaków, ofiar NKWD pochowanych na terenie dawnego majątku Tuskulanum w Wilnie.
dś
